अविनाश दामोदर बर्वे हे ठाण्याच्या मो ह विद्यालयातील उपक्रमशील, कनवाळू, संयमी, सतत हसतमुख असणारे निवृत्त शिक्षक. बर्वेसर छत्तीस वर्षें मो ह विद्यालयात सेवारत होते. ते सगळ्यांना आपलेसे करणे या त्यांच्या गुणवैशिष्ट्यामुळे सगळ्यांचे लाडके शिक्षक/सहकारी बनले. त्यांना निवृत्त होऊन जवळपास एकोणीस वर्षें उलटली, तरीही त्यांचा शाळेशी व नव्या शिक्षकवर्गाशी बंध सैलावला नाही. ते उत्साहाने शाळेच्या विविध उपक्रमांत नित्य सहभागी होतात. त्यांनी 'अविनाश' या एका शब्दाने 'मो ह' परिवारातील अनेकांना मोहून टाकले आहे! त्यांनी ऐंशी ते नव्वद वर्षें वयोगटातील जुन्या शिक्षक-पालकांपासून ते विशी-पंचविशीतील माजी विद्यार्थ्यांना एका माळेत प्रेमाने ओवले आहे. सरांविषयीच्या त्या प्रेमापोटी माजी विद्यार्थ्यांनी एकत्रित येऊन शाळेच्या सहकार्याने त्यांच्या अमृतमहोत्सवी सोहळ्याचे आयोजन केले. त्या योजनेला शाळेचे मुख्याध्यापक राजेंद्र राजपूत यांनीही क्षणात संमती दर्शवली! अविनाशसरही असे, की त्या सोहळ्याच्या निमित्ताने आजी-माजी शिक्षक - शिक्षकेतर कर्मचारी, विद्यार्थी, मित्र परिवार एकत्र येतील म्हणून त्यांनी त्या समारंभास संमती दिली!

नामदेव माळी यांची ओळख प्राथमिक शिक्षण क्षेत्रातील अभ्यासू, कल्पक, प्रयोगशील गटशिक्षणाधिकारी आणि लेखक म्हणून महाराष्ट्रात सर्वदूर आहे. ते शिक्षण विषयात कळकळीने आणि आस्थेने लिहीत असतात. एक सरकारी अधिकारी असा संवेदनाशील? असे एक नवल त्यांच्याबद्दल असते. नामदेव माळी रचनावादी शिक्षण, शिक्षकांसाठी कार्यप्रेरणा आणि जाणीवजागृती यासंबंधी कार्यरत आहेत.

सांगली जिल्ह्यातील विसापूर (ता. तासगाव) हे नामदेव माळी यांचे गाव. त्यांचा जन्म शेतकरी कुटुंबातील. त्यांनी त्यांचे शिक्षण शेतमजुरी व पडेल ते काम आणि कोल्हापूर येथील शिवाजी विद्यापीठाच्या ‘कमावा आणि शिका’ योजनेतील कामे करत पूर्ण केले. ते शिक्षक म्हणून नोकरीला रत्नागिरी जिल्ह्यातील पैसाफंड विद्यालयात लागले. 

ठाणे येथील मो.ह. विद्यालयाच्या सव्वाशे वर्षांच्या इतिहासात प्रथम नि.गो. पंडितराव आणि त्यांच्यानंतर अविनाश बर्वे या दोन शिक्षकांनी शाळेचे सांस्कृतिक जीवन समृद्ध केले आणि इतर शिक्षक-विद्यार्थी व व्यवस्थापन यांना शाळेचा, शिक्षणाचा लळा लावला असा स्वच्छ निर्वाळा बर्वे सत्कार समारंभास जमलेले शिक्षक, व्यवस्थापक, विश्वस्त आणि ठाणेकर नागरिक यांनी दिला. यापेक्षा आणखी मोठा गौरव कोणा शिक्षकाला मिळू शकेल? ठाणे येथील ‘मो. ह. विद्यालय’ हे एक संस्कार केंद्र आहे. विद्यालयाची ती ओळख जपण्याची जबाबदारी शिक्षकांच्या सध्याच्या पिढीची आहे. बर्वेसरांच्या पंचाहत्तरीचा कार्यक्रम हे त्यासाठी एक निमित्त होते. नव्या शिक्षकांशी संवाद साधणे हा कार्यक्रमाचा महत्त्वाचा हेतू होता. तो सफल झाला. सारे सभागृह बर्वे सरांच्या चांगुलपणाच्या आठवणींनी भारावून गेले होते. शाळेच्या एकशेपंचवीस वर्षांच्या इतिहासात अनेक नामवंत शिक्षक होऊन गेले. मी त्या एकशेपंचवीस वर्षांपैकी किमान पंच्याहत्तर वर्षांच्या कालखंडाशी जवळून परिचित आहे.

फेब्रुवारी 2019 मधील एक रात्र, औरंगाबादच्या विमानतळावरून एअर इंडियाचे विमान मुंबईकडे झेपावणार होते. विमानात पहिल्या सीटवर होते- विधानसभा अध्यक्ष हरिभाऊ बागडे, जलसंपदा मंत्री गिरीश महाजन आणि इतर काही आमदार. त्यांना निरोप देण्यासाठी औरंगाबाद जिल्हा परिषदेच्या सीईओ पवनीत कौर हजर होत्या... पण विमानातील ‘स्टार’ प्रवासी होते जिल्हा परिषद शाळा ‘वरवंडी तांडा नंबर दोन’चे तेहतीस विद्यार्थी आणि शाळेचे शिक्षक व काही पालक असे दहा जण. त्या त्रेचाळीस जणांची शैक्षणिक सहल मुंबईला निघाली होती! ते सारे विद्यार्थी हे ऊसतोड कामगारांची मुले आहेत. विमान हवेत झेपावले आणि भरत काळेसरांनी पाहिलेले स्वप्न प्रत्यक्षात उतरल्याचे समाधान त्यांना लाभले.

नांदगाव तालुक्यातील अनकवाडे शाळेतील पहिली-दुसरीचे विद्यार्थी त्यांची ओळख इंग्रजीतून करून देतात. त्या लहानशा गावाने आणि तेथील विद्यार्थ्यांनी 2018 मध्ये वृक्षदिंडी, ग्रंथदिंडीही अनुभवली! त्यांच्यासाठी शाळा म्हणजे आनंदाचे झाड झाले आहे. त्या सर्व बदलाचे कारण आहेत, त्यांच्या शिक्षक- गायत्री आहेर. गायत्री आहेर यांनी जिल्हा परिषद शाळेत शिक्षक म्हणून काम करत असताना विद्यार्थ्यांचे आयुष्य ‘घडवण्या’चा प्रयत्न चालवला आहे.

ढोकी येथील लातूर जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळेतील विद्यार्थ्यांसाठी भूगोल म्हणजे डाव्या हाताचा खेळ आहे. भूगोलातील जिल्हे, तालुके -  त्यांची भौगोलिक स्थाने, नद्या, उगम, पर्वतरांगा या सगळ्या गोष्टी ते घडाघड सांगू शकतात. त्यांच्या त्या प्रगतीचे कारण आहेत, त्यांचे अभ्यासू शिक्षक किरण साकोळे. ते त्यांनी बी ए आणि डी एड ची पदवी मिळवल्यावर 15 जून 2007 रोजी उस्मानाबादमध्ये जिल्हा परिषदेच्या शाळेवर रुजू झाले. ते पाचवी ते सातवी या वर्गांना इंग्रजी शिकवत असत. त्यांनी दुसऱ्या बाजूला एम ए आणि बी एड पूर्ण केले. त्यांना डॉक्टर, व्हायचे होते. पण ते हुकले आणि त्यांच्या हाती स्टेथस्कोपच्या ऐवजी खडू-फळा आला. त्यानी तो घेऊन ‘अभ्यासाचा कंटाळा’ या आजारावर रामबाण उपचार केले आहेत आणि त्यांचे ‘ऑपरेशन शाळा’ व्यवस्थित पार पाडले जात आहे.

मूल शाळेत येते पण शिकत नाही यास पालक निश्चितच जबाबदार नाहीत. शिक्षणव्यवस्थेने मुलांच्या शिकण्याची जबाबदारी घेतली आहे. त्यामुळे शिक्षणव्यवस्था मुलांच्या शिकण्या-न शिकण्यास जबाबदार आहे. मूल नॉर्मल दिसते, शाळेतही रोज येते, मात्र शिकत नाही किंवा त्याला शिकवू लागल्यास समजत नाही, ते इतर मुलांसारखे शाळेचा अभ्यास करत नाही, शाळेत दोन-चार वर्षांपासून येते पण त्याला अजून वाचता-लिहिता येत नाही- याचा अर्थ त्या मुलाच्या शिकण्यात दोष असेल असे नसून मुलाला समजून घेण्यात दोष असू शकतो हे लक्षात घ्यावे. मूळ समस्या वाचता-लिहिता न येणे ही नाही. समस्या मुलांना व्यक्त होता येत नाही ही आहे. सर्वसामान्य दिसणारे एक मूल, घरी सर्व काही बोलते मात्र शाळेत बोलत नाही, सर्वसामान्य दिसणारे एक मूल आजुबाजूच्या व्यक्तींना ओळखते, सर्वसामान्य क्रिया करते, खेळांमध्ये वगैरे भाग घेते आणि तरीपण त्यास वाचन-लेखन शिकण्यात अडचण येते. असे जर होत असेल तर मुलाचा (मुलगा आणि मुलगी दोन्हींसाठी हा शब्द वापरला आहे) आय क्यू तपासण्याऐवजी त्याला शिकवणाऱ्यांचे कोठे चुकत आहे का ते तपासून बघावे.

मला शिक्षक विचारतात, की त्यांच्या वर्गामध्ये अशी मुले आहेत की ज्यांना कितीही वेळा एकच गोष्ट सांगितली तरी, ती त्यांच्या लक्षात राहत नाही. अशा मुलांसाठी काय करावे?

डिसलेसर सोलापूर जिल्ह्याच्या माढा तालुक्यातील परितेवाडी जिल्हा परिषद शाळेत शिक्षक म्हणून 2009 मध्ये रुजू झाले, तेव्हा पहिली ते चौथी या वर्गांतील शाळेची पटसंख्या होती नऊ. शाळेच्या एका वर्गखोलीत तर चक्क मेंढरे बसायची. डिसलेसरांच्या प्रवासाची सुरुवात त्यांना हुसकावून लावून मुलांसाठी वर्ग मिळवण्यापासून झाली.

सरांची भूमिका आहे, की गावाला आणि गावकऱ्यांना शाळा ‘आपली’ वाटली पाहिजे, तरच शाळेचा विकास घडेल. त्यामुळे त्यांनी सातत्याने गावकऱ्यांशी, विशेषत: विद्यार्थ्यांच्या मातापालकांशी संवाद ठेवणे आरंभले. दर आठवड्याला पाल्यांच्या प्रगतीची कल्पना देणारी पालकसभा आणि ‘अलार्म ऑन, टीव्ही ऑफ’ यांसारखे उपक्रम यांमुळे गाव आणि शाळा यांच्यामध्ये जवळीक निर्माण झाली. त्याच उपक्रमांतर्गत रोज संध्याकाळी सात वाजता भोंगा वाजतो आणि पालक टीव्ही बंद करून पाल्यांचा अभ्यास घेतात! अभ्यास काय घ्यायचा याच्या सूचना पालकांच्या मोबाईलवर दररोज दुपारी गेलेल्या असतात.

माडिया मुलांसाठी इंग्रजी शाळा

प्रकाश आमटे यांच्या ‘लोक बिरादरी प्रकल्पा’ची आगळीवेगळी एक शाळा नेलगुंडाला आहे. नेलगुंडा हे छोटेसे आदिवासी खेडे गडचिरोली जिल्ह्यातील हेमलकसाच्या पुढे सत्तावीस किलोमीटरवर आहे. त्या शाळेच्या प्रथमदर्शनी भिंतीवर लिहिले आहे, “चुकते कई बातल आयो”. त्याचा अर्थ- चुकले तर चुकले, काळजी नको!

हेमलकसा ते नेलगुंडा हे अंतर फार नसले तरी रस्ता फार खडतर आहे. मी समीक्षा आमटे यांच्याबरोबर तेथे जात होतो. समीक्षा ही बाबा-साधना आमटे यांची नातसून, प्रकाश- मंदाकिनी आमटे यांची सून, तर अनिकेत आमटे यांची पत्नी. माहेरचे आडनाव गोडसे. समीक्षा यांनी गाडी अचानक एका ठिकाणी थांबवली आणि एक दृश्य दाखवले. एका झाडाला वानर टांगलेले दिसले. ते पेंढा भरलेले होते. माडिया, गोंड लोक अशुभनिवारण म्हणून ते अशा प्रकारे झाडावर टांगतात. त्या अनुषंगाने, माझे व समीक्षा यांचे बोलणे आदिवासींच्या प्रथा-परंपरा, लोककला, लोकगीते-लोककथा यांविषयी होत होते. त्या मला मुंग्यांची वारूळे, झाडाझाडांतून सूर मारणारे विविध पक्षी यांची ओळख करून देत होत्या.

अनिल चाचर वाल्हे गावच्या ‘हनुमानवस्ती (तालुका पुरंदर, जिल्हा पुणे)’ या द्विशिक्षकी शाळेत बदलीने हजर झाले. वाल्हे हे निरा-जेजुरी या परिसरातील गाव. नीरा गावाच्या वायव्य दिशेला. अनिल चाचर सध्या सोमेश्वर कारखाना परिसरात ऊसतोड कामगारांच्या मुलांना शाळेत आणण्याच्या ‘आशा’ (आमचा शिक्षण हक्क आमचा अधिकार – ASHAA) या प्रकल्पात ‘शिक्षक मार्गदर्शक’ म्हणून प्रतिनियुक्तीवर काम करतात. त्यांना त्या कामात साथ आहे ‘दैनिक सकाळ’चे बातमीदार संतोष शेंडकर यांची. ‘आशा’ प्रकल्पात ती दोघे सोबत आहेत.