चुकते कई बातल आयो!
माडिया मुलांसाठी इंग्रजी शाळा
प्रकाश आमटे यांच्या ‘लोक बिरादरी प्रकल्पा’ची आगळीवेगळी एक शाळा नेलगुंडाला आहे. नेलगुंडा हे छोटेसे आदिवासी खेडे गडचिरोली जिल्ह्यातील हेमलकसाच्या पुढे सत्तावीस किलोमीटरवर आहे. त्या शाळेच्या प्रथमदर्शनी भिंतीवर लिहिले आहे, “चुकते कई बातल आयो”. त्याचा अर्थ- चुकले तर चुकले, काळजी नको!
हेमलकसा ते नेलगुंडा हे अंतर फार नसले तरी रस्ता फार खडतर आहे. मी समीक्षा आमटे यांच्याबरोबर तेथे जात होतो. समीक्षा ही बाबा-साधना आमटे यांची नातसून, प्रकाश- मंदाकिनी आमटे यांची सून, तर अनिकेत आमटे यांची पत्नी. माहेरचे आडनाव गोडसे. समीक्षा यांनी गाडी अचानक एका ठिकाणी थांबवली आणि एक दृश्य दाखवले. एका झाडाला वानर टांगलेले दिसले. ते पेंढा भरलेले होते. माडिया, गोंड लोक अशुभनिवारण म्हणून ते अशा प्रकारे झाडावर टांगतात. त्या अनुषंगाने, माझे व समीक्षा यांचे बोलणे आदिवासींच्या प्रथा-परंपरा, लोककला, लोकगीते-लोककथा यांविषयी होत होते. त्या मला मुंग्यांची वारूळे, झाडाझाडांतून सूर मारणारे विविध पक्षी यांची ओळख करून देत होत्या.
अनिल चाचर वाल्हे गावच्या ‘हनुमानवस्ती (तालुका पुरंदर, जिल्हा पुणे)’ या द्विशिक्षकी शाळेत बदलीने हजर झाले. वाल्हे हे निरा-जेजुरी या परिसरातील गाव. नीरा गावाच्या वायव्य दिशेला. अनिल चाचर सध्या सोमेश्वर कारखाना परिसरात ऊसतोड कामगारांच्या मुलांना शाळेत आणण्याच्या ‘आशा’ (आमचा शिक्षण हक्क आमचा अधिकार – ASHAA) या प्रकल्पात ‘शिक्षक मार्गदर्शक’ म्हणून प्रतिनियुक्तीवर काम करतात. त्यांना त्या कामात साथ आहे ‘दैनिक सकाळ’चे बातमीदार संतोष शेंडकर यांची. ‘आशा’ प्रकल्पात ती दोघे सोबत आहेत.
प्रेरणा धारप आणि त्यांची अकरावीत असलेली मुलगी नक्षत्रा यांचे नाते वेगळे आहे. म्हणजे त्या मायलेकी तर आहेतच; पण प्रेरणा या नक्षत्राची मैत्रीण आहेत आणि मार्गदर्शक गुरूही आहे. उलट, प्रेरणा त्यांचे लहानपण व शिक्षण बहुधा नक्षत्राच्या विद्यार्थिजीवनामध्ये पाहतात आणि तिच्या यशाने समाधान पावतात. नक्षत्रा बुद्धिमान आणि प्रतिभावान मुलगी आहे. तिचा इंग्रजी कवितांचा संग्रह - अदर साईड ऑफ सनशाइन - तिच्या शाळेतर्फे काही महिन्यांपूर्वी प्रकाशित झाला. त्यातील कविता परिपक्व बुद्धीच्या आहेत, आश्चर्य म्हणजे त्यांवर दुःखाचे सावट आहे. नक्षत्रा अनेक समकालीन सामाजिक-सांस्कृतिक विपरीत घटनांवर विषादाने लिहिते. तिने तिच्या जन्माच्या कितीतरी आधीच्या आणीबाणीवर एका कवितेत भाष्य केले आहे, तर ती दुसऱ्या कवितेत सध्या होणारा लेखनस्वातंत्र्याच्या कोंडमाऱ्याबद्दल लिहिते – तेव्हा अचंबा वाटतो.
मुलांना इंग्रजी शाळेतच घालणे याकडे अधिकाधिक पालकांचा कल दिसत असताना 
भावनिक विकास हा विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्व विकासाचा पाया होय. तो विकास शाळेतील नियोजनबद्ध उपक्रमांच्या माध्यमातून होत असतो. त्या प्रकियेतील 
अनिता जावळे जिल्हा परिषद शाळेमध्ये काम गेली पंधरा वर्षें करतात. त्यांनी शिक्षणसेवक म्हणून मार्च 2002 पासून कामाची सुरुवात केली. अनिताची पहिली शाळा होती, लातूर तालुक्यातील वाडी वाघुली या गावची. तेथे जाण्यासाठी खासगी वाहनाशिवाय वाहतुकीची काही व्यवस्था नव्हती. म्हणून स्त्री कर्मचारी ती शाळा नाकारत. अनिताने हिंमतीने ते आव्हान स्वीकारले. बाकी सात सहकारी पुरुष होते. सोबत त्यांच्या खांद्याला खांदा लावून उत्तम काम करून दाखवले. अनिता यांनी पालकांशी, विद्यार्थ्यांशी यशस्वी संवाद साधला. त्याचे फळ म्हणून त्या धनगर वस्तीतील मुली दहावीपर्यंत पोचल्या! त्या पूर्वी पाचवी-सहावीतच शाळा सोडत.
नक्षलग्रस्त 
मी माझ्या लहानपणी आजोबांबरोबर ओसरीवर बसून पावकी, निमकी, दिडकी वगैरेंबरोबर एक ते तीस पाढे रोज संध्याकाळी म्हणायचो. बरेचसे पाढे मला तोंडपाठ आहेत. बरेचसे म्हणायचे कारण, की मी सोळा साते, सतरा नव्वे ताबडतोब सांगता येणे म्हणजे पाढे पाठ असणे असे मानतो. जर सोळा सातेला सोळा एकेपासून सुरुवात करून, सोळा सातेपर्यंत म्हणत, ‘एकशेबारा’ असे सांगितले तर मी त्याला पाढे येतात, पण पाठ नाहीत असे समजतो. त्यामुळे मला पाढे तीसपर्यंत जरी येत असले तरी पंचवीसच्या पुढील पाढे गुणगुणावे लागतात. बालवयातील त्या सरावाचा परिणाम म्हणजे 
तुकाराम खैरनार हे ‘खैरनारसर’ या नावाने