रेव्हरंड टिळक अर्थात नारायण वामन टिळक हे मराठीतील प्रसिद्ध कवी. त्यांच्या पत्नीने - लक्ष्मीबाई यांनी लिहिलेले अविस्मरणीय आत्मकथन ‘स्मृतिचित्रे’ या नावाने प्रसिद्ध आहे. या पुस्तकात हिंदू संस्कारांमध्ये वाढलेली स्त्री बदलत कशी जाते आणि तिचा विकास कसा होतो याचा आलेख दिसतो...

रेव्हरंड टिळक अर्थात नारायण वामन टिळक हे मराठीतील प्रसिद्ध कवी. त्यांच्या पत्नीने - लक्ष्मीबाई यांनी लिहिलेले अविस्मरणीय आत्मकथन ‘स्मृतिचित्रे’ या नावाने प्रसिद्ध आहे. लक्ष्मीबाई यांच्या वाट्याला लहानपणापासून जे वातावरण आले त्यात कोणत्याही माणसाची घुसमट झाली असती किंवा त्या माणसामध्ये विकृती निर्माण झाली असती; पण लक्ष्मीबाई यांनी ते सर्व सहजतेने स्वीकारले. त्यांचा स्वभाव खेळकर व आनंदी होता. त्यांनी स्वतःचे वर्णन मनाने व शरीराने चिवट असे केले आहे. ‘स्मृतिचित्रे’ या पुस्तकात हिंदू संस्कारांमध्ये वाढलेली स्त्री बदलत कशी जाते आणि तिचा विकास कसा होतो याचा आलेख दिसतो.

पेशवाईतील गोष्ट! साताऱ्याजवळच्या पाडळी गावात आप्पाजी खिरे नावाचे गृहस्थ राहत. ते त्या गावचे वतनदार होते. त्यांच्याकडे पाडळी गावच्या कुलकर्णीपणाची जबाबदारी होती. अप्पाजींना नारायण नावाचा धाकटा मुलगा होता. त्याचा जन्म साधारण 1700 च्या दरम्यानचा! नारायण हा हट्टी होता. त्यामुळे आई-वडिलांना त्याच्या भविष्याबद्दल चिंता वाटत होती. एकदा, आई त्याला काहीतरी बोलली म्हणून तो नऊ-दहा वर्षांचा मुलगा घरातून बाहेर पडला आणि पुण्यात आला. पुण्यात रामेश्वराच्या मंदिरात त्याची भेट गोविंदराव खासगीवाले यांच्याशी झाली. गोविंदरावांनी त्यास शागिर्दांमध्ये नोकरीस ठेवले. ते त्याला ‘नारो’ म्हणत. तेच नाव त्याचे म्हणून रूढ झाले. खासगीवाल्यांनी त्याला रोजच्या पूजाअर्चेसाठी तुळशी, बेल, दुर्वा, फुले आणण्याचे काम दिले. ते साहित्य तुळशीबागेतून आणावे लागे. तुळशीची बाग पुण्याच्या बाहेर होती. ती खासगीवाल्यांची स्वतःच्या मालकीची होती. त्यांनी तेथे विविध फुले वगैरे वाढवली होती. परंतु तुळस तेथे जास्त प्रमाणात होती. म्हणून तिचे नाव ‘तुळशीबाग’ असे पडले.

महर्षी धोंडो केशव कर्वे हे एक लोकोत्तर सेवामूर्तीच होते. महर्षी कर्वे यांचे नाव सामाजिक सुधारणेच्या कार्यात महात्मा फुले, आगरकर, पंडिता रमाबाई यांच्याबरोबरीने घ्यावे लागेल. त्यांनी स्त्रियांचा उद्धार झाल्याशिवाय देशाचा उद्धार होणार नाही, हे मर्म ओळखले होते.

समाजाकडून विधवा स्त्रियांवर होणारा अन्याय कोणाच्याही जिव्हारी लागावा असा त्याकाळी होता आणि त्यामुळे कर्वे यांच्या मनात त्यांनी त्या अनाथ, निराधार, विधवा स्त्रियांसाठी काहीतरी करावे असा विचार घोळू लागला. त्याच दरम्यान कर्वे यांच्या प्रथम पत्नीचे निधन झाले. त्यांनी विवाह पुनश्च करायचा तो एखाद्या विधवेशीच असा निश्चय केला. कर्वे यांनी बालविधवा मुलगी गोदावरी जोशी हिच्याशी 1893 मध्ये दुसरा विवाह केला. तो निर्णय त्यांच्या आयुष्याला कलाटणी देणारा ठरला. किंबहुना अण्णांचा तेव्हा पुनर्जन्मच झाला!

लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांच्या पत्नी सत्यभामाबाई टिळक यांनी त्यांचा संसार चोख सांभाळला. लोकमान्य यांना संसाराच्या जबाबदाऱ्या जास्त सांभाळाव्या लागल्या नाहीत. टिळक यांना काही वेळा तुरुंगात जाण्याची पाळी आली, पण सत्यभामाबाई यांनी कधीही, कोठल्याही प्रकारची तक्रार किंवा नाखुषी व्यक्त केली नाही.

टिळक इंग्रजी शाळेत असताना, म्हणजे 1871च्या वैशाख महिन्यात त्यांचा विवाह झाला. त्यांची पत्नी कोकणातीलच होती व त्या दोघांचाविवाहसुद्धा कोकणातील चिखलगावी झाला. सत्यभामा यांचे पूर्वाश्रमींचे नाव – ‘तापी’. ते त्यांचे घराणे म्हणजे लाडघर (तालुका दापोली) येथील ‘बाळ’ घराणे. ते घराणे पाहुणचारासाठी प्रसिद्ध होते. ‘बाळ’ घराण्यात दानधर्माला विशेष महत्त्व होते. त्यांच्या गुरुजींनी सांगितलेली जुनी आठवण - कोकणात चोरट्यांचा उपद्रव असल्यामुळे दागदागिने रात्री धान्याच्या डब्यात ठेवून व सकाळी ते आठवणीने बाहेर काढण्याची पद्धत होती. एकदा ‘बाळ’ यांच्या घरी भिकारी आला असता, घरातील एका माणसाने त्याला ओंजळभर तांदूळ घातले. त्यात चुकून सोन्याचा दागिना आला. पण भिक्षेकरता वाढण्यात आलेल्या तांदुळात जे काही निघेल ते दानधर्म समजून तो सोन्याचा दागिना त्या भिकाऱ्याला देण्यात आला!

'थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम'ची 'नाशिक जिल्हा संस्कृतिवेध' मोहीम सुरू होती. 'थिंक'चे कार्यकर्ते निफाड तालुक्यातील गावागावांत भटकंती करत होते. ती भटकंती विंचूर गावापर्यंत पोचली आणि तेथे गवसले 'विन्सुरा' वाइनमुळे प्रसिद्ध झालेले प्रल्हाद खडांगळे!