धुळे जिल्ह्याच्या शिंदखेडा येथील सुनील मोरे या उपक्रमशील शिक्षकाने त्याच्या हस्तकौशल्यातून नारळाच्या टाकाऊ भागातून एकापेक्षा एक असे सुंदर कलाविष्कार घडवले आहेत. मोरे यांनी तयार केलेल्या कलाकृती कलाप्रेमींच्या आकर्षणाचा विषय ठरला आहे.

मोरे प्राथमिक शिक्षक आहेत. त्यांना पर्यावरणाचे निसर्गाच्या अधिक जवळ जाऊन रक्षण करावे असे वाटायचे. त्यातच ते पर्यटनाच्या निमित्ताने सिंधुदुर्गात दहा वर्षांपूर्वी गेले होते. तेथे लाकडापासून, शंख-शिंपले यांपासून तयार केलेल्या कलावस्तू काही स्टॉल्सवर त्यांच्या नजरेस पडल्या. त्यांना शहाळ्यापासून तयार केलेल्या काही सुबक वस्तूही दिसल्या. त्यांनी शिंदखेड्यास परतल्यावर स्वयंप्रेरणेने, इच्छाशक्तीच्या जोरावर करवंटीच्या कलावस्तू बनवणे सुरू केले. त्यांनी दहा वर्षांत एक हजाराहून अधिक सुरेख कलाकृती साकारल्या आहेत.

काही माणसे छंद म्हणून झाडे लावतात. काही बागा फुलवतात. हिंगोलीचे डॉ. प्रेमेन्द्र बोथरा यांनी जंगल वसवले आहे! डॉक्टर म्हणाले, ‘‘आमच्या गावात एक डोंगर आहे. तो उघडाबोडका काही वर्षांपूर्वीपर्यंत होता. आम्ही त्यावर झाडे लावून तेथे जंगल निर्माण केले.’’ तो डोंगर चौऱ्याऐंशी एकर पसरलेला आहे! डॉक्टर कळमनुरी तालुक्यातील पोतरा गावचे. त्यांनी लातूरला डॉक्टरकीचे शिक्षण घेतले. ते 1991 साली गावी परतले. त्यांनी हिंगोलीमध्ये प्रॅक्टिस करण्याचे ठरवले. दहा वर्षें स्थिरस्थावर होण्यात गेली. डॉक्टर घरच्या शेतीकडेही लक्ष देत. डॉक्टर म्हणाले, “आमच्या गावच्या डोंगराजवळ महादेवाचे मंदिर आहे. त्या शेजारचा डोंगर रूक्ष वाळवंटासारखा होता. त्यावर एकही झाड नव्हते. माझ्या मनात त्या डोंगरावर देवराई निर्माण करावी अशी कल्पना येई. लोक देवाच्या धाकाने देवराईच्या वाटेला जात नाहीत. त्यामुळे तसे जंगल जर देवाच्या सान्निध्यात असेल, तर त्याचे रक्षण होऊ शकेल असा माझा विचार होता.

इंदूरचे श्याम खरे पंच्याऐंशी वर्षांचे आहेत. ते व्यवसायाने सिव्हिल इंजिनीयर; त्यांची निष्ठा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची आहे. पण त्यांचे आयुष्य साठाव्या वर्षांनंतर एकाएकी बदलून गेले. त्यांना अचानक पद्य लेखनाचा छंद लागला. ते त्यास गोंदवलेकर महाराजांचा अनुग्रह असे म्हणतात. खरे यांना अनुग्रह झाला 1995 मध्ये. तोपर्यंत त्यांनी ‘वनवासी कल्याणाश्रमासाठी’ सेल्व्हासा येथे दोन वर्षें काम केले. तेथेच त्यांना गोंदवलेकर महाराजांच्या प्रवचनाची टेप ऐकण्यास मिळाली. ते त्यामुळे इतके भारावून गेले, की त्यांनी 20 फेब्रुवारी 1995 या दिवशी अनुग्रह घेतला आणि ते राममय होऊन गेले! त्यांनी प्रथम लिहिले ते त्यांच्या प्रवचनांचे बाराशेपन्नास ओव्यांचे पुस्तक. परंतु त्याच सुमाराला, त्यांच्या वाचनात हिंदी ‘हायकू’कार भगवतशरण अग्रवाल यांचे हिंदी ‘हायकू’चे पुस्तक आले आणि त्यांना तो हायकू लिहिण्याचा छंद लागला. त्यातून त्यांचा ‘काहूर’ नावाचा कवितासंग्रह निर्माण झाला आहे. त्यांनी शिरीष पै यांच्या ‘हायकू’ वाचल्या आहेत. त्यांनी शिरीष पै यांच्याशी कधी तत्संबंधी संवादही साधला होता. त्यांचा पुण्याच्या ‘हायकू वर्ल्ड’ नावाच्या संस्थेने जीवनगौरव पुरस्कार देऊन सत्कारदेखील केला आहे.

उत्त्तुंग कर्तृत्वाची शिखरे उभारणाऱ्या आणि ज्ञानव्यासंगाची देदीप्यमान बिरुदे मिरवणाऱ्या परदेशस्थ मराठी व्यक्तिमत्त्वांचा धांडोळा घेणाऱ्या सुनीता आणि आनंद गानू यांनी त्यांच्या ‘गर्जे मराठी’ या पुस्तकाच्या दोन भागांतून मराठी अस्मितेला आगळीवेगळी सुमनांजली वाहिली आहे! दोन पुस्तके इंग्रजीत तयार झाली आहेत. त्यातील एक मराठीत करण्यात आले आहे.

सुनीता गानू या डोंबिवलीच्या सांस्कृतिक वातावरणात वाढल्या. त्यांचे आईवडील शिक्षक; वडील विज्ञान आणि गणित शिकवायचे, आई मराठी-हिंदी-इंग्रजी आणि संस्कृत.  त्यामुळे शास्त्रीय दृष्टिकोन आणि वाङ्मयीन सौंदर्य यांचा सुंदर मिलाफ त्यांच्या घरातच अवतरला. सुनीताचे वाचन भरपूर. वि.स. खांडेकर हे लेखक तिच्या विशेष आवडीचे. कवितांवर खास प्रेम- विशेष करून कुसुमाग्रज, पाडगावकर आणि सुरेश भट हे तीन कवी विशेष आवडते. त्यांचे मन वसंत कानेटकर, पुरुषोत्तम दारव्हेकर यांच्या पल्लेदार नाटकांनी भारावले जाई. सुनीताने हौशीने एकांकिका आणि नाटके यांतून भूमिकाही वठवल्या.

नाशिक महानगरपालिकेचे निवृत्त राजपत्रित अधिकारी मधुकर ऊर्फ अण्णा झेंडे हे 'नाशिकचा माहितीकोश' म्हणूनच परिचित आहेत. त्यांना नाशिक शहराच्या इतिहास-भूगोलाची संपूर्ण माहिती आहे. नाशिकविषयीचा नितांत आदर आणि प्रेम यांमुळे; तसेच, त्यांच्या सर्वसंचारी वृत्तीमुळे नाशिकच्या पराक्रमाची गाथा त्यांना मुखोद्गत आहे. त्यांची वयाच्या ब्याऐंशीव्या वर्षीही ‘सावाना’ मध्ये (सार्वजनिक वाचनालय, नाशिक) चक्कर अनेकदा असते. ते ‘सावाना’चे भूतपूर्व अध्यक्ष आहेत.

झेंडे यांची आई त्यांच्या वयाच्या दहाव्या वर्षी वारली, विसाव्या वर्षी वडील. झेंडे लहानपणी बराच काळ आजीकडे राहिले. आजी टाकसाळ गल्लीत सुकेणकर वाड्यात राहायची. वाड्याचे मालक तांबोळी पतिपत्नी धार्मिक वृत्तीचे होते. ते संस्कार झेंडे यांच्यावर झाले. कुटुंबाची जबाबदारी त्यांच्यावर लवकर आली. त्यांना शिक्षणाला आठवीतच रामराम ठोकावा लागला होता. त्यांनी अनेक छोटेमोठे उद्योग केले. मोलमजुरी केली. गावात फिरून वर्तमानपत्रे विकली, फुगे विकले. ते दैनिक वेतनावर मुकादम म्हणून 1955-56 मध्ये नाशिक नगरपालिकेत काम करू लागले. ते ‘लोकमान्य नाट्यगृहा’च्या पायाभरणीच्या वेळी मुकादम होते. ते सांगतात, ''.....आणि नंतर त्याच नाट्यगृहाच्या मंचावर दीनानाथ मंगेशकर यांच्या पुतळ्याच्या अनावरणानिमित्त लतादीदी आणि मंगेशकर कुटुंबीय, भालजी पेंढारकर, गोनीदां आणि संगीत दिग्दर्शक चित्रगुप्त हे सर्व उपस्थित राहिले. तो माझ्या आयुष्यातील अविस्मरणीय क्षण होता!”

सकिना बेदी ही स्वत: अंध आहे आणि तिने आळंदीच्या ‘जागृती अंधशाळे’चे आर्थिक पालकत्व घेतले आहे! तिने तिचे संपूर्ण जीवन त्या शाळेसाठी गेली जवळजवळ वीस वर्षें दिले आहे. कोणी अगदी हजार रुपये डोनेशन दिले, तरी ती त्या व्यक्तीच्या घरी जाऊन तो चेक घेते. पावती पुस्तक तिच्याजवळ असतेच, ती लगेच पावती देते, ओळख करून घेते. एकदा ओळख झाली, की तो आवाज कायमचा तिच्या मनात कोरला जातो!

सकिनाची आणि माझी ओळख ‘कृ.ब. तळवलकर ट्रस्ट’च्या ‘सेवाव्रती पुरस्कारा’निमित्ताने झाली. आम्ही ‘ट्रस्टी मंडळीं’नी वेळ ठरवून ‘जागृती शाळे’ला भेट दिली. ती वसतिगृहयुक्त शाळा पहिली ते दहावीसाठी आहे. ती एका जुनाट साध्या जागेत आहे. सत्तर-ऐंशी मुली तेथे पहिली ते दहावीपर्यंत शिक्षण घेतात. सकिना उत्साहाने शाळा दाखवत होती. साधारण पहिलीतील एक लहान मुलगी माझ्या पायाला बिलगली आणि माझ्याशी बोलू लागली. मला माहीत नाही, की सकिनाला ते कसे कळले! तिने ते ताडले. तिने मला लगेच सांगितले, की कुलकर्णी, काळजी करू नका, ती तुमची ओळख करून घेत आहे. स्पर्श ही त्यांची ओळख आहे.

प्राध्यापक (डॉ.) विलास गणपत पोळ यांनी 15 ऑगस्ट 2018 रोजी भारतीयांचा झेंडा जागतिक स्तरावर एका आगळ्यावेगळ्या पद्धतीने फडकावला! प्राध्यापक पोळ यांनी आवर्तसारणीमधील (ऊर्फ पिरिऑडिक टेबल) सर्व मूलभूत रासायनिक घटकांची मांडणी जागतिक पातळीवर विक्रमी वेळेत केली.

विलास पोळ पर्ड्यू विद्यापीठ (इंडियाना- अमेरिका) येथे केमिकल इंजिनीयरिंग विभागात प्राध्यापकी करतात. शिवाय, ते भारतात इंदूरच्या आयआयटीमध्ये सहाय्यक प्राध्यापक म्हणूनही काम करतात आणि आयआयटीच्या पदवीच्या व पदव्युत्तर काही विद्यार्थ्यांना व संशोधकांना मार्गदर्शन करतात. त्यांची पत्नी डॉ. स्वाती पोळ यादेखील पर्ड्यू विद्यापीठात शास्त्रज्ञ या पदावर काम करत असून, त्यांनी गेली चार-पाच वर्षें गिनीज वर्ल्ड रेकॉर्ड्सची पुस्तके त्यांच्या मुलांना आणि पती विलास यांना भेट दिली. त्या उपक्रमातून विलास यांना आणि त्या दांपत्याच्या मुलांनाही ‘गिनीज वर्ल्ड रेकॉर्ड’च्या कथा वाचण्याची प्रेरणा मिळाली. विलास यांनी त्यांच्या मुलांबरोबर ती पुस्तके वाचली आणि रसायनशास्त्र व केमिकल इंजिनीयरिंग क्षेत्रात नवीन ‘करिष्मा’ करण्याचा निर्णय घेतला, उद्देश हा, की त्यांच्या मुलांना, विद्यार्थ्यांना आणि जागतिक समुदायाला प्रेरणा मिळावी!

नजुबाई गावित यांचे नाव भारतीय साहित्यविश्वात सशक्त आणि प्रतिभासंपन्न साहित्यिक म्हणून घ्यावे लागेल. त्यांनी त्यांच्या साहित्यातून आदिवासींचे सर्वंकष भावविश्व साकारले. त्या वंचित, शोषित, उपेक्षित, पीडित, कष्टकरी महिलांना न्याय मिळवून देण्यासाठी धडाडीच्या कार्यकर्त्या म्हणून विविध चळवळींमध्ये अग्रेसर राहिल्या आहेत. लढवय्या कार्यकर्त्या म्हणून त्यांच्याकडे आदराने आणि अभिमानाने बघितले जाते.

इसवी सन 1857 हे मध्ययुगातील अंतिम वर्ष, कारण तलवार व घोडा ह्या, ज्या मध्ययुगीन काळाच्या प्रमुख निशाण्या आहेत त्या दोन्ही गोष्टींचे महत्त्व त्या वर्षीच्या युद्धानंतर जवळजवळ संपले. हिंदुस्थानात रेल्वे धावू लागली, शिक्षणपद्धत बदलून गेली. ब्रिटिशांच्या आधुनिक व्यवस्थापनाची चढती कमान सुरू झाली. त्या आधुनिक युगाच्या सुरुवातीच्या काळात म्हणजे 20 एप्रिल 1896 रोजी सोनोपंत दांडेकर यांचा पालघर जिल्ह्यातील केळवे-माहीम येथे जन्म झाला. तोपर्यंत इंग्रजी शिक्षणाचा दबदबा निर्माण झालेला होता. सोनोपंतांच्या वडिलांनी त्यांना व त्यांच्या मोठ्या भावाला माध्यमिक शिक्षण घेण्यासाठी पुण्याला पाठवले. कर्मधर्म संयोगाने, सोनोपंत वारकरी संप्रदायाचे प्रमुख, लोकमान्य टिळकांचे मित्र, आत्मज्ञानी विष्णुपंत जोग महाराज ह्यांच्या घरासमोरच वास्तव्याला आले. सश्रद्ध माणसाला तो ईश्वरी इच्छेचा संकेतच वाटतो. जोगमहाराजांमुळे सोनोपंतांना अगदी लहान वयात वारकरी संप्रदायाची ओळख झाली व ज्ञानेश्वरीची गोडी लागली. ईश्वरीय संकेताच्या कल्पनेला बळकटी आणणारी दुसरी महत्त्वाची घटना म्हणजे सोनोपंतांना तत्त्वज्ञानाचे प्रोफेसर म्हणून फर्ग्युसन कॉलेजात गुरुदेव रानडे ह्यांच्यासारखे आत्मज्ञानी, विद्वान व्यक्तिमत्त्व लाभले. गुरुदेव रानडे यांच्या सांगण्यावरून सोनोपंतांनी एम.ए.ला वेस्टर्न फिलॉसफी हा विषय घेतला.

दत्तभक्तांचे प्रमाण महाराष्ट्र आणि कर्नाटक या राज्यांत खूप आहे. गाणगापूर, नरसोबाची वाडी ही जुनी दत्तक्षेत्रे. गुजरातेत नर्मदा ही सगळ्यात मोठी नदी. नर्मदेखेरीज इतर मोठ्या नद्यांमध्ये सुरतेजवळची तापीनदी, अहमदाबादची साबरमती नदी, बडोद्याजवळची महीनदी या आहेत. नर्मदेला मध्यप्रदेशात ‘रेवा’ म्हणतात. तिचे आणखी एक नाव ‘कृपा’ असे आहे. ती तिच्याशी जे नीट वागतात त्यांच्यावरच कृपा करते. नर्मदेकाठी तीर्थक्षेत्रे अनेक आहेत. त्यांपैकी महत्त्वाचे म्हणजे गरूडेश्वर. नर्मदा नदीचे खोरे म्हणजे वैराग्यभूमी आहे हे गरूडेश्वरीला गेल्यावर कळते. तेथेच इतर सर्व तीर्थक्षेत्रांची नावे माहीत होतात. खूप गाजलेले नर्मदेवरील सरदार सरोवर धरण नदीच्या वरील अंगाला, चौदा किलोमीटर दूर आहे.