श्याम लोंढे हे नाशकात चित्रकार, मूर्तिकार, यशस्वी डिझायनर आणि आर्किटेक्ट म्हणून ओळखले जातात. श्याम यांचा मोलाचा वाटा नाशिकमध्ये नाविन्यपूर्ण म्हणून लक्षणीय ठरलेल्या ‘एस्पॅलार’ आणि ‘हेरिटेज’ या दोन शाळांच्या बांधकामात आहे. श्याम लोंढे यांनी घरे, बंगले, हॉटेले आदी बांधकामांमध्ये विशेष नाव कमावले आहे.श्याम यांनी तशा कल्पकतापूर्ण, कलात्मक गोष्टी अनेक साधल्या आहेत; तेही औपचारिक शिक्षण फारसे न घेता. ते दहावी उत्तीर्ण जेमतेम झाले आहेत. कारण एवढेच, की ‘कामांपुढे तसा त्यांना पुढे वेळच मिळाला नाही!’ श्याम यांचे आयुष्य म्हणजे अनुभव, मेहनत आणि प्रतिभा यांचे सान्निध्य. त्यांच्या आयुष्याचा मंत्र सकारात्मकता हा आहे.

कोपरगावच्या बारा वर्षें वयाच्या सौंदर्या संदीप बनसोड हिला रांगोळी काढण्याचा छंद आहे. तिने तिची कला जनतेसमोर यावी यासाठी नगर-मनमाड महामार्गावर, कोपरगावजवळ राजेंद्र फुलफगर यांच्या फार्महाउसवर अकरा एकरांत हिंदवी स्वराज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराज यांची विश्वविक्रमी रांगोळी साकारली आहे! रांगोळीचे ठिकाण कोपरगाव व शिर्डी यांच्या मधोमध आहे. रांगोळीचा ध्यास सौंदर्याने प्रजासत्ताक दिनी घेतला. तिने त्या दिवशी विश्वविक्रमी रांगोळीची सुरुवात केली. ती शिवजयंतीला पूर्ण झाली. त्या रांगोळीसाठी तिला सुमारे पंचेचाळीस लाख रुपयांचा खर्च झाला. वडील संदीप बनसोड यांनी दागिने, सोने-नाणे गहाण ठेवून ती रक्कम उभी केली. काही दानशूर मंडळींनीही त्यात भर घातली.

सौंदर्या बनसोड ही इयत्ता सातवीमध्ये शिकत आहे. हिंदवी स्वराज्याचे संस्थापक शिवाजी महाराज यांची जयंती 19 फेब्रुवारी रोजी असते. तिने 2019 सालच्या शिवजयंतीचा मुहूर्त पकडला. कोपरगाव हे शहर साईबाबांच्या शिर्डीपासून सोळा किलोमीटर अंतरावर आहे. साईदर्शनासाठी देश-विदेशांतील भक्त मोठ्या प्रमाणात तेथे येतात. त्यांना ती कला पाहण्याची संधी मिळणार आहे. विश्वविक्रमी रांगोळी साकारण्याचा ध्यास तिने एकटीने घेतला. तिचे मन मध्येच एकदा 12 फेब्रुवारी 2019 रोजी खट्टू झाले. कारण कोपरगावच्या परिसरात अवकाळी पाऊस आला. पण योगायोगाने, पाऊस तिचे रांगोळीचे काम ज्या ठिकाणी चालू होते त्या ठिकाणी बरसलाच नाही!

लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक (23 जुलै 1856 – 1 ऑगस्ट 1920) - टिळकांचे मूळ गाव दापोली तालुक्यातील ‘चिखलगाव’. टिळकांचा जन्म रत्नागिरी येथे झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण रत्नागिरी व पुणे येथे झाले. महाविद्यालयीन शिक्षणही पुणे येथे झाले. टिळकांनी स्वातंत्र्यसंग्रामात मोलाची कामगिरी केली. त्यांनी चिपळूणकर, आगरकर यांच्या मदतीने पुण्यात ‘न्यू इंग्लिश स्कूल’ ही मुलांची शाळा सुरू केली. फर्ग्युसन कॉलेजच्या स्थापनेतही त्यांचा महत्त्वाचा वाटा होता. त्यांनी लोकजागृती करण्यासाठी ‘केसरी’, ‘मराठा’ ही दैनिके व शिवजयंती आणि गणेशोत्सव हे सार्वजनिक उत्सव सुरू केले. टिळक हे राष्ट्रीय काँग्रेसचे देशपातळीवरील महत्त्वाचे नेते होत. त्यांनी ‘गीतारहस्य’, ‘रामायण’, ‘आर्क्टिक्ट होम इन द वेदाज’, ‘वेदांग ज्योतिष’ हे ग्रंथ लिहिले. त्यांचा खगोल व गणित या विषयांचा गाढा अभ्यास होता. कोकणपट्ट्यात काही कुटुंबे ‘टिळक पंचांगां’प्रमाणे मुहूर्त काढतात व सण साजरे करतात. टिळक यांनी स्वातंत्र्यलढ्याला ‘स्वदेशी, स्वराज्य, राष्ट्रीय शिक्षण व बहिष्कार’ या चतु:सुत्रीची देणगी दिली.

चंद्रकांत भरेकर, राहणार भूकुम, तालुका मुळशी. त्यांचे ‘वृंदावन फार्म’ पुणे शहरापासून जेमतेम दहा-पंधरा किलोमीटर अंतरावर आहे. ‘वृंदावन फार्म’ म्हणजे एका छत्राखाली किती वेगवेगळे प्रयोग केले जाऊ शकतात त्याचे ते उत्कृष्ट उदाहरण आहे! त्यांनी वीस वर्षांपूर्वी सत्तावीस एकर शेती घेतली होती. त्या सत्तावीस एकरांतील प्रत्येक इंच जमीन ‘वृंदावन फार्म’ या नावाने कोणत्या ना कोणत्या कारणासाठी वापरली जात आहे. तेथील प्रयोगाची सुरुवात देशी गायींची पैदास यापासून सुरू झाली. त्यांनी आणि त्यांच्या मित्रांनी मिळून ‘वृंदावन काऊ-क्लब’ सुरू केला आहे. देशी गायींची पैदास, संगोपन आणि प्रचार हा त्याचा उद्देश. त्यांनी थारपारकर देशी गायी नावाचे ब्रीड राजस्थानमधून पुण्याला आणले, जातिवंत बुल्स आणून त्यांच्या सहाय्याने गुणन प्रक्रिया सुरू केली. त्या बैलांचे वीर्यदेखील उपलब्ध करून दिले. शेतकऱ्यांना बैलही हवे तर दिले जातात. त्यांच्याकडे उच्च प्रतीचे तीन वळू आहेत. त्यांनी दोनशे बुल्स, दोनशे गायी व शंभर कालवडी वाटल्या आहेत.

भरेकर यांच्या वृंदावन फार्ममध्ये जनावरांत ‘सरोगसी’चा प्रयोग केला गेला आहे. तो प्रकार टेस्ट ट्यूब बेबीचा. गर्भधारणेसाठी देशी बुलचे वीर्य वापरून त्याचे फलन देशी गायीच्या गर्भाशयात केले गेले आणि मग तो गर्भ विदेशी गायीच्या गर्भाशयात वाढवला गेला. तयार झालेले बछडे आई व बाप, दोघेही देशी असल्यामुळे संपूर्ण स्वदेशी बनले.

‘मूकनायक’ हे बाबासाहेब आंबेडकर यांनी 1920 साली समाजाच्या वेदना व विद्रोह प्रकट करण्यासाठी चालवलेले मराठी भाषेतील पाक्षिक होते. ‘मूकनायक’चा पहिला अंक 31 जानेवारी 1920 रोजी प्रकाशित झाला. ते पाक्षिक मुंबईतून निघत असे. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी स्वतः पहिल्या अंकात ‘मनोगत’ लिहिले आहे. त्यांनी पुढील तेरा अंकांतही लेख लिहिले. शाहू महाराजांनी त्यांना ‘मूकनायक’साठी दोन हजार पाचशे रुपयांची आर्थिक मदत दिली होती.

कोकणाच्या संगमेश्वर तालुक्यातील तेरीये गावाची बुरंबीवाडीचे दिलीप म्हैसकर लुप्त होत चाललेली काष्ठ शिल्पकला गेली चार दशके जोपासत आहेत. दिलीप म्हैसकर यांनी स्वत:चे म्युझियम मृत झालेल्या झाडांपासून, त्यांच्या मुळांपासून कलाकृती तयार करून उभे केले आहे. त्यांनी पाहण्याची नजर असेल तर टाकाऊ वस्तूतही कला दिसू शकते हे सिद्ध केले आहे.

दिलीप म्हैसकर हे दादासाहेब सरफरे विद्यालयात वरिष्ठ लिपिक होते. त्यांना लाकडाचा एक छोटा तुकडा चाळीस वर्षांपूर्वी मिळाला. त्याचा आकार काहीसा गणपतीसारखा आहे असे त्यांच्या लक्षात आले. तेव्हा त्यांनी त्यावर काम सुरू केले. त्या लाकडाचा अनावश्यक भाग काढून टाकल्यावर त्यातून खरोखरीच देखणी गणेशमूर्ती साकार झाली. ते त्यांचे पहिले काष्ठशिल्प. पण तेव्हा त्यांच्या मनात त्यांच्या हातातील ते कसब कला म्हणून विकसित करावे असा विचार नसल्यामुळे ते गणेशशिल्प जतन करण्यासाठी काहीतरी केले पाहिजे याकडे त्यांनी लक्षच दिले नाही. त्यामुळे म्हैसकर यांनी त्या मूर्तीवर पुढील कोणतीही प्रक्रिया केली नाही. परिणामी, ते शिल्प काही काळाने वाळवी लागून नष्ट झाले.

कर्वे यांचा जन्म मुरुड येथे झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण मुरुड येथे झाल्यावर ते उच्च शिक्षणासाठी मुंबई येथे गेले. ते पुण्यातील फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये प्राध्यापक होते. तेथे ते गणित शिकवत. त्यांनी 1891 मध्ये, पहिल्या पत्नीच्या निधनानंतर विधवा स्त्रीशी पुनर्विवाह केला. विधवांसाठी ‘अनाथ बालिकाश्रम’ ही संस्था 1896 साली हिंगणे येथे स्थापन केली. त्यांनी त्या संस्थेला उर्जितावस्था आल्यानंतर 1916 साली महिला विद्यापीठ स्थापन केले. नंतर ते त्या दोन्ही संस्थांतून निवृत्त होऊन त्यांनी ग्रामशिक्षणाची चळवळ हाती घेतली. त्यांनी जगातील मानवसमाजात सर्व प्रकारची समता नांदावी या उद्देशाने समता संघ 1944 साली काढला. त्यांचे ‘आत्मवृत्त’ हे पुस्तक अनेकांना सामाजिक काम करण्याची प्रेरणा देऊन गेले. भारत सरकारने त्यांना ‘पद्मविभुषण’ पुरस्कार दिला. त्यांना ‘भारत रत्न’ हा सर्वोच्च पुरस्कार 1958 साली मिळाला.

महाराष्ट्राच्या कुस्तीचे भीष्म पितामह म्हणून ओळख असलेले हिंदकेसरी गणपत आंधळकर यांच्या जाण्याने महाराष्ट्राच्या तांबड्या मातीतील कुस्ती पोरकी झाली आहे. लोक त्यांना आबा म्हणून हाक मारत. तीन बटणांचा चमकदार ढगळ कुर्ता, पांढरे-शुभ्र धोतर, पायात कोल्हापूरी पायताण आणि डोक्याला तुऱ्याचा सुंदर फेटा... अशा वेशात भारदस्त पिळदार मिशांच्या रुबाबाने तरुणांनाही लाजवेल असे तेजस्वी गोरेपान देखणे रूप, तब्बल सहा फूट उंचीचा, बुरुजबंध ताकदीचा आणि पहाडासारखा दिसणारा माणूस!

आबा मैदानात प्रमुख पाहुणे म्हणून दाखल झाले, की कुस्तीशौकिन मंडळींच्या नजरा त्यांच्याकडे वळायच्या. फडात सुरू असणार्‍या पैलवानांच्या लढती सोडून सर्वजण आबांकडे पाहत बसायचे. त्यांना त्यांच्या तेजस्वी बलदंड रूपात जणू प्रती हनुमान दिसायचा! मैदानात हलगी वाजायची, आबांचा हारतुऱ्यांनी सत्कार-सन्मान व्हायचा आणि आबा त्यांचे दोन्ही हात उंचावत कुस्तीशौकिनांना अभिवादन करायचे, की प्रेक्षकांमधून आबांच्या सन्मानार्थ टाळ्याचा कडकडाट व्हायचाच.

श्याम गोविंदराव जोशी म्हणजे यवतमाळमधील विशेष व्यक्ती आहेत. ते वयाच्या चौदाव्या वर्षांपासून सेहेचाळीस वर्षें सर्पांच्या राज्यात रमून गेले आहेत. जिल्ह्यात कोठेही साप निघाला तर ते बोलावल्या जागी जाऊन पोचतात. ते किंवा त्यांचे सहकारी यांच्या बरोबर सापाला पकडण्याची सगळी साधने हमखास असतात. ते विषारी किंवा बिनविषारी सापाला पकडून त्याला जंगलात सोडण्याचे काम करतात. यवतमाळ जिल्ह्यातील जंगलात नाना प्रकारचे साप आहेत. श्याम यांच्या या छंदाची सुरूवात अशी झाली, की श्याम शाळेत असताना यवतमाळात रामभाऊ देशपांडे नावाचे गृहस्थ साप मारण्यात प्रवीण होते. ते श्यामच्या घराजवळच्या झाडीत साप मारण्यास आले होते. देशपांडे साप मारत असताना श्यामने त्यांचे धोतर ओढले. तो म्हणाला, ‘सापाला मारू नका.’ तो त्याचा सहजोद्गार होता. तेव्हा रामभाऊंनी त्याला बाजूला ढकलले. शाळकरी श्याम पडला. रामभाऊंनी सापाला मारल्यावर त्याचा दहनविधी केला गेला. एका संस्थेने सगळ्यांना चहापाणी दिले. तेव्हा श्यामने ठरवले, की सापाला मारायचे नाही; तसेच, यवतमाळात एकही मृत साप दिसता कामा नये.

करजावडेवाडी ही रत्नागिरी जिल्ह्याच्या चिपळूण तालुक्यातील पोफळी गावातील गवळी-धनगर या समाजाची वस्ती आहे. करजावडेवाडीला मोठी परंपरा आहे व ती बाबीबाईपासून सुरू होते. बाबीबाई लक्ष्मण ढेबे हिचे सासर तळसरजवळील डेरवण हे गाव आहे. ते गाव मुंबई-गोवा महामार्गावर चिपळूणकडून गोव्याकडे जाताना पंचवीस किलोमीटरवर लागते. गवळी-धनगर समाज गावातील डोंगरमाथ्यावर राहत आला आहे. बाबीबाईचे माहेर डेरवणला लागून असलेल्या सावर्डा गावात आहे. तिचे माहेरचे आडनाव बावदने. बाबीबाईचा जन्म अंदाजे 1920 सालचा. लग्न तिच्या चौदा-पंधराव्या वर्षी झाले. मात्र ती सावर्ड्यातून डेरवणला 1935 साली दाखल झाली. तिचे सासरी पटेना. ती कुरबुरी वाढत गेल्याने, एक-दोन वर्षें सासरी राहून माहेरी परतली. ती माहेरी किती काळ राहिली ते माहीत नाही. माहेरच्या लोकांनी तिचे दुसरे लग्न लावून देण्याचा घाट घातला. तेव्हा मात्र बाबीबाईने भूमिका घेतली, की “मला दुसरे लग्न करायचे नाही. मला आहे ते सासर व दादला नापसंत नाही. मी पुन्हा नांदण्यास जाण्याला तयार आहे, पण त्या घरातील लोकांनी घरची दरिद्री अवस्था बदलली पाहिजे. मला आहे त्या अवस्थेत राहणे शक्य नाही.” दोन्ही घरांमध्ये समझोता झाला.