यशवंतराव चव्हाण यांचा कराडमधील ‘विरंगुळा’ बंगला हे तीर्थस्थान बनून गेले आहे. त्यांनी महाराष्ट्र राज्याची स्थापना व त्याचा विकास यांसाठी केलेले कार्य स्मरून लोक ‘विरंगुळा’ दर्शनास येतात. ‘विरंगुळा’ला भेट देण्यासाठी येणाऱ्यांची पावले आपसूकच ‘कल्पना चावला विज्ञान केंद्रा’कडे वळतात. चव्हाण यांची ‘दृष्टी’च जणू त्या केंद्रातून सद्यकाळात व्यक्त होत आहे!

आता, प्रवास उलट सुरू झाला आहे! केवळ महाराष्ट्रातून नव्हे, तर देशभरातून विद्यार्थी, पालक, शिक्षक आणि विज्ञानवेडे संशोधक केंद्रात येऊ लागले आहेत आणि मग त्यांची पावले चव्हाण यांच्या ‘विरंगुळा’ बंगल्याकडे वळतात. 

संजय पुजारी यांना जळी, स्थळी, काष्ठी, पाषाणी केवळ विज्ञान आणि विज्ञानच दिसते! संजय यांना लहानपणी विज्ञानाचे वेड लागले आणि ते वाढतच गेले आहे.

मानवी जीवनात सुख आणि दुःख हे प्रकाश व छायेसारखे असते. सुख मिळाले, की मनुष्याला जीवन प्रकाशमान झाल्यासारखे वाटते. त्या उलट, दुःख भोगण्यास लागले, की जीवनावर दुर्दैवाचे सावट पडले आहे असे वाटू लागते. काही सुखे शारीरिक असतात. सुग्रास जेवणाने भूक भागली, की मनुष्याला शारीरिक सुख मिळते. गरम पांघरूणामुळे थंडीमध्ये जी ऊब मिळते ती सुखद वाटते. हवेतील उष्णतेमुळे अस्वस्थ वाटत असताना, आकस्मिक येणारी वाऱ्याची झुळूक किंवा पावसाची सर यांच्यामुळे मानवी शरीर सुखावते. सुगंधी फूल, सुरेल संगीत, निसर्गाचे सौंदर्य, बालकाचे निरागस हास्य, तरुण स्त्रीचे विभ्रम हे सारे सुखदायी असतात. काही सुखे बौद्धिक असतात, बुद्धीच्या दर्ज्याप्रमाणे सुख देणारे अनुभवही वेगवेगळे असतात. काही जणांना ललित साहित्य वाचून आनंद होतो, तर काहींचे मन विचारप्रधान ग्रंथांमध्ये रमते. शास्त्रज्ञांना संशोधनामध्ये आनंद मिळतो, तर तत्त्वज्ञांना तत्त्वचिंतनामध्ये. काही सुखे मानसिक असतात. प्रिय व्यक्ती भेटली, की आनंद होतो. अपेक्षेप्रमाणे त्यांच्या त्यांच्या क्षेत्रात यश मिळाले, की त्या व्यक्तीला, परीक्षेत पहिला क्रमांक मिळाला, की विद्यार्थ्याला किंवा नफा झाला, तर व्यापाऱ्याला स्वाभाविकपणे आनंद होतो.

पुण्याची व्यापारी गल्ली म्हणून पासोड्या विठोबा ते मारूतीचे मंदिर हा भाग प्रसिद्ध आहे. त्या गल्लीला लक्ष्मी रोडशी जोडणार्याल चौकाला मोती चौक असे नाव आहे. त्या गल्लीत पूर्वी पासोड्यांचा बाजार भरत असे. आता त्या गल्लीत इलेक्ट्रिकच्या वस्तूंची ठोक बाजारपेठ आहे. तेथेच, मुरुडकर यांचे दुकान 1940 सालापासून आहे. पासोड्या विठोबाच्या समोर त्यांच्या दुकानाची ‘मुरुडकर झेंडेवाले - कल्पकतेचे माहेरघर’ अशी आकर्षक पाटी ग्राहकांचे लक्ष वेधून घेते. तसेच, बाहेर ठेवलेल्या आकर्षक वस्तूंमुळे ग्राहकाच्या मनात कुतूहल जागे करते.

मुरुडकर यांनी पगड्या बनवण्याचा व्यवसाय चार पिढ्यांपासून जपला-जोपासला आहे. त्यांनी पगडी लोप पावण्याच्या उंबरठ्यावर असताना तिचे सांस्कृतिक वैशिष्ट्य जपले व तिला परंपरेचा मान मिळवून दिला! त्या दुकानाचे विद्यमान चालक आणि मालक आहेत गिरीश मुरुडकर. गिरीश यांच्या पणजोबांनी त्या गल्लीत छोटेसे दुकान सुरू केले. त्यांच्या वडिलांनी ते नावारूपाला आणले. त्यांचे पणजोबा शंकरराव हे लोकमान्य टिळक यांचे सहकारी होते. त्यांचे चिरंजीव रघुनाथ शंकर मुरुडकर, पद्माकर रघुनाथ मुरुडकर आणि आता गिरीश मुरुडकर अशी ती परंपरा आहे.

मोरोपंत पराडकर हे महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध जुने कवी. त्यांचा जन्म 1729 साली पन्हाळगडावर झाला. पराडकर हे मूळचे रत्नागिरीतील राजापूर प्रांतांतील सौंदल घराणे. पराडकरांचे वास्तव्य तेथे अनेक वर्षें होते. पुढे कित्येक घराणी कोकणातून 1700 ते 1715 या पंधरा वर्षांच्या कालावधीत देशावर आली. त्यामध्ये मोरोपंतांचे वडील रामाजीपंत आणि गोळवलीकर पाध्ये यांच्यापैकी केशव व गणेश पाध्ये यांचाही समावेश होता. ते पन्हाळगड येथे येऊन शाहू महाराज यांच्याकडे देशकार्यात दाखल झाले. त्यामुळे मोरोपंत यांचा जन्म पन्हाळगड येथे झाला. रामाजीपंत यांना तीन मुले आणि एक मुलगी. मोरोपंत त्या तीन मुलांमधील तिसरे. मोरोपंतांच्या वडिलांनी तत्कालीन वैदिक शिक्षणपद्धतीप्रमाणे मोरोपंत यांच्याकडून लिहिणे, वाचणे, स्तोत्रपठण, पुराणांचे वाचन करवून घेतले. मोरोपंत यांनी संस्कृत, काव्य, नाटक व अलंकारशास्त्र यांचे अध्ययन केशव पाध्ये आणि गणेश पाध्ये यांच्याकडून आठ वर्षें करून घेतले. मोरोपंत यांनी चाळीस संस्कृत ग्रंथ त्या कालावधीत लिहिले. पुढे, त्यांचे वडील श्रीमंत बाबूजी नाईक बारामतीकर यांच्या आश्रयास बारामतीला आले. बाबूजी नाईक यांनी मोरोपंत यांच्या अंगी असलेले विद्वत्तेचे गुण पाहून वाड्यात पुराणाचे कथन करण्यास ठेवले. आनंदी आणि लक्ष्मीबाई या त्यांच्या दोन पत्नी होत्या. नाईक यांनी त्यांच्या वाड्याशेजारीच दक्षिणेलाएक वाडा मोरोपंत यांना राहण्यास दिला. नाईक यांच्या प्रेमाबद्दल मोरोपंत यांनी लिहिले आहे -

माझे मूळ गाव सांगली जिल्ह्यातील दुधगाव. माझा जन्म एका अशिक्षित, रांगड्या शेतकरी कुटुंबात झाला. माझे कुटुंब दुष्काळी कामावर जात असे. मीही त्यांत होतो. मी माझे शिक्षण तशा प्रतिकूल परिस्थितीत सांगली येथे आणि शिवाजी विद्यापीठातून पूर्ण केले (एम एस्सी - केमिस्ट्री). किर्लोस्करवाडी, मुंबई, पुणे येथे उमेदवारी केली; मी स्वप्न उराशी उद्योग उभारणीचे बाळगले; मी घर एक सायकल आणि नव्वद रुपयांनिशी सोडले, भावाकडे पलूसला काही काळ राहिलो. एमआयडीसी पलूसला त्याच वेळी, 1979 साली सुरू झाली. माझी नोंदणी एमआयडीसीतील पहिला उद्योजक म्हणून आहे. मी प्लास्टिक मोल्डिंगचा उद्योग सुरू केला. त्या ठिकाणी इंडस्ट्रियल मटेरियल, रबर यांची निर्मिती केली जात असे. मी छोटेमोठे कारखाने, साखर कारखाने, दूधडेअरी यांच्याशी त्यातून जोडला गेलो.

मी नाविन्याच्या शोधात सतत असे. मी कारखान्यांच्या गरजा आणि पारंपरिकतेला छेद या दोन्ही गोष्टी कशा साधता येतील, त्यांचा विचार करून अनेक इनोव्हेटिव्ह प्रॉडक्टस तयार केले. त्यातून कारखान्यांचा फायदा झाला आणि आम्हाला नवनवी गिऱ्हाईके मिळत गेली. माझा भर सतत ‘आर अॅण्ड डी’ यावर राहिलेला आहे. साहजिकच, लोक माझ्याकडे उत्साही, उपक्रमशील माणूस म्हणून पाहतात. मी माझा उद्योग एकाचे चार युनिट करत वाढवला. मात्र, मधील काळात दुष्काळ पडला. त्याचा परिणाम उद्योगावर झाला. मला मर्यादा येऊ लागल्या. म्हणून मी शाश्वत व्यवसायाची नीती अंगीकारली.

श्रीराम कामत हे ‘विश्वचरित्रकोशाचा अखेरचा खंड’ आणि ‘बोरकरांचे समग्र साहित्य प्रकाशन’ असे दोन प्रकल्प वर्षभरात पूर्ण करून निवृत्त होणार होते; पण, तोच मृत्यूने त्यांच्यावर घाला घातला! त्यातील शोकात्म नाट्य असे, की कामत यांनी त्यांना कोशाच्या कामी मदत करणारे वाईचे सु.र. देशपांडे यांना मृत्यूच्या त्या रात्री तातडीने फोन केला. ते दोघे अर्धा-पाऊण तास बोलत होते. “आता, माझ्यानंतर उरलेले काम तुम्हालाच पूर्ण करायचे आहे. अन्य सहकारी मदत करतील. पण, मुख्य भार तुम्हाला उचलायचा आहे” असे ते आर्जवून सांगत होते. उलट, देशपांडे “ठीक आहे. मग बोलू. फार बोलू नका” असे त्यांना बजावत होते. त्यांचे ते संभाषण संपले आणि तासाभरात श्रीराम कामत यांची प्राणज्योत मावळली. त्यांना संशोधन कार्याच्या ध्यासात असा मृत्यू आला!

कामत यांनी विश्वचरित्र कोशाचे फार मोठे कार्य अंतिम टप्प्यापर्यंत आणून पोचवले होते, पण त्यांना त्या स्वप्नपूर्तीचा आनंद काही उपभोगता आला नाही. मात्र त्यांनी ‘विश्वचरित्रकोश’ या एकमेवाद्वितीय प्रकल्पाचे शिवधनुष्य जिद्दीने उचलले, त्याकरता तेहतीस वर्षें अथक परिश्रम केले. ‘महाराष्ट्राचा विश्वकोश’ प्रकल्प सर्व प्रकारच्या सुविधा उपलब्ध असताना पंचेचाळीस वर्षें रेंगाळला; श्रीराम कामत यांनी मात्र प्रचंड काम एकट्याच्या हिंमतीवर, आर्थिक पाठबळ नसताना तीसएक वर्षांत पूर्णत्वास नेले ही बाब कोणाही माणसाला अभिमानास्पद वाटावी अशीच आहे.

अविनाश बर्वेसरांना प्रवास हा तर आवडीचा. तोही फक्त रेल्वे किंवा लाल बसगाडी (एसटी) यांचा. कारण आता तर त्याला निम्मे तिकिट पडते, त्यांनी वयाचा अमृतमहोत्सव नुकता साजरा केला. शाळेतील त्यांच्या अनेक मित्रांचा ग्रूप दरवर्षी सहलीस जात असे. आता, तो ग्रूप फक्त दोघांचा राहिला आहे - अविनाश बर्वेसर व सुबोध देशपांडेसर. बर्वेसर शहात्तर वर्षांचे, तर सुबोधसर ब्याऐंशी वर्षांचे! दोघेच दरवर्षी, कधी कधी वर्षातून दोन वेळाही प्रवासास जात असतात. त्या दोघांचा भारतातील सर्वांत लांबचा रेल्वे प्रवास पूर्व-पश्चिम, दक्षिण-उत्तर आणि विविध दिशांनी सुरू असतो. जास्तीत जास्त काळ रेल्वेत बसायचे – खिडकीतून बाहेरील दृश्ये, निसर्ग, नवनवीन गावे-खेडी-नगरे - तेथील माणसे, त्यांच्या वेशभूषा आदी गोष्टी न कंटाळता पाहत राहायचे आणि गीतरामायण मोबाइलवर ऐकायचे, तेवढाच त्या काळातील त्या दोघांचा छंद! बाकी प्रसिद्ध ठिकाणे पाहणे वगैरे सहज जमले तर – त्याचा आग्रह नाही. रेल्वेने सर्वदूर जाणे आणि परत येणे हेच महत्त्वाचे उद्दिष्ट. स्टेशनवर जे मिळेल ते खाद्य आणि मिळेल ते पाणी अजूनही चालते त्यांना!

मुंबईच्या चेंबूरमधील पेस्तम सागर भागात राहणारे हृदयरोगतज्ज्ञ डॉ. संदीप राणे यांच्या पत्निव्रताची ही हकिगत. मी स्वत: डॉक्टरांकडे जाऊन उत्सुकतेने ती ऐकली आणि त्यांच्या चंदनी चांगुलपणामुळे भारली गेले. माझी ती भावना वाचकांना सांगावी असे वाटले. संदीप राणे यांनी त्यांच्या वागण्यात समतोल राखून कुशल, यशस्वी डॉक्टर व सुसंस्कृत पती या दोन्ही भूमिका उत्तमपणे गेली सात वर्षें निभावल्या आहेत. त्यात विलक्षण समजुतदारपणा व चांगुलपणा आहे. राणे पर्यावरण चळवळीचे जागरूक आणि सक्रिय कार्यकर्ते पूर्वापार आहेतच. त्यांना ‘महाराष्ट्र पोल्युशन कंट्रोल बोर्डा’चे लाइफ टाइम अचिव्हमेंट अॅवार्ड मिळालेले आहे. त्यांचे नाव ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’च्या ‘टॉप टेन’मध्ये आहे (ते नाव मुंबईतील नागरिकांच्या कल्याणकारी कार्याबद्दल नोंदवले जाते). पण त्यांना २०१२ सालापासून गेली सात वर्षें एक जादा जबाबदारी व्यक्तिगत आली आहे, ती पत्नी नीलमची. नीलम स्वत: शरीर आरोग्य विज्ञानाच्या डॉक्टर (फिजिऑलॉजी), पण त्यांना २०१२ साली डोकेदुखीचा अॅटॅक आला आणि राणे पतिपत्नींचा आयुष्यक्रमच बदलून गेला आहे.   

‘थिंक महाराष्ट्र’चे प्रवर्तक दिनकर गांगल एका वेगळ्याच तऱ्हेने 26 ऑक्टोबरला सायंकाळी 5 वाजता प्रकटत आहेत. गांगल यांची प्रकट मुलाखत ‘चैत्रचाहूल’ उपक्रमाने त्यांच्या ‘गंभीर व गमतीदार’ मासिक सादरीकरण सत्रात योजली आहे. मुलाखत घेणार आहेत -‘मुंबई तरुण भारत’चे संपादक किरण शेलार आणि ‘ऍड फिझ’चे विनोद पवार. स्थळ – रवींद्र नाट्यमंदिर, मिनी थिएटर

गांगल यांची वैचारिक झेप -

(दिनकर गांगल यांची साहित्यसंस्कृती क्षेत्रातील कारकीर्द मोठी, म्हणजे जवळजवळ पाच दशकांची आहे. त्यांनी ‘केसरी’, ‘सकाळ’ यांमध्ये पत्रकारिता केली. त्यांनी ‘महाराष्ट्र टाइम्स’ची रविवार पुरवणी वीस वर्षें, भालचंद्र वैद्य यांच्याबरोबर संपादित केली.)

• दिनकर गांगल यांनी सुधीर नांदगावकर यांच्याबरोबर ‘प्रभात चित्र मंडळा’ची (फिल्म सोसायटी) स्थापना जुलै 1968 मध्ये केली.

• दिनकर गांगल यांनी अरुण साधू, कुमार केतकर, अशोक जैन अशा त्यांच्या चौदा मित्रांसह 1975 साली ‘ग्रंथाली’ला जन्मास घातले. 

• दिनकर गांगल यांनी एकनाथ ठाकूर, कुमार केतकर, दिलीप महाजन, उषा मेहता वगैरेअशा त्यांच्या मित्रांबरोबर 1989 साली वाचन परिषद घेऊन वाचनाचा जाहीरनामा लिहिला. 

• दिनकर गांगल यांनी 1995 च्या सुमारास जाहीरपणे लिहिले, की - ‘छापील शब्दाचा महिमा संपला’! 

अनंत फंदी हे संगमनेरचे. पूर्वजांचा धंदा सफारीचा, गोंधळीपणाचा, भवानीबाबा नामक साधूने फंदीला धोंडा मारला. तेव्हापासून त्याला कवित्वस्फूर्ती झाली! ‘फंदी अनंत कवनाचा सागर’ असे त्या शाहिराबाबत म्हटले जाते. त्यांचे सात पोवाडे, पंचवीस-तीस लावण्या आणि ‘माधवनिधन’ हे काव्य आहे. त्यांनी कटाव व फटके लिहिले आहेत. अनंत फंदी यांची चंद्रावळ ही लावणी प्रसिद्ध आहे. त्या लावणीत ‘कथा कृष्णाची परंतु रूप मात्र सर्वसामान्य माणसाचे आहे’. त्यांच्या विनोदात ग्राम्यता आणि अश्लीलता जाणवते. त्यांच्या लावण्यांतून प्रतिभेची चमक दिसत नाही. परंतु त्यांची सामाजिक जाणीव जागृत होती. त्यांचा फटका ‘बिकट वाट वहिवाट नसावी’ हा प्रसिद्ध आहे. तो फटका सर्वसामान्य माणसासाठी आचारसंहिताच होय! त्यात दांभिकपणाचा लवलेश नाही. त्यांनी तत्कालीन समाजाला निर्भीडपणे व व्यावहारिक उपदेश केला. त्यांचे फटके सडेतोड उपदेश आणि प्रसादात्मकता यांमुळे खाताना आनंद वाटतो. त्यांनी दुसऱ्या बाजीरावाची कारकीर्द वर्णन करणारी लावणीदेखील लिहिली आहे.

-नितेश शिंदे niteshshinde4u@gmail.com