गोव्याच्या शांत, सुशेगात भूमीत गेल्या शतकाच्या शेवटच्या दशकात पर्यावरणासाठी एक उग्र आंदोलन घडून आले. त्यात एका सत्याग्रहीचा बळी गेला, परंतु ड्युपाँटसारख्या बलाढ्य अमेरिकन कंपनीला गोव्यातून पळ काढावा लागला. लोकशक्ती काय चमत्कार करू शकते याचे ते उत्तम उदाहरण आहे. आंदोलन सर्वसामान्य गावकऱ्यांनी, विशेषत: महिलांनी चालवले. त्यांचा निर्धार असाधारण दिसून आला. त्यांना साथ व मार्गदर्शन मिळाले ते स्थानिक बुद्धिजीवी वर्गाचे – डॉक्टर, आर्किटेक्ट अशा व्यावसायिकांचे. त्या लढ्याच्या, त्यास पंचवीस वर्षें उलटून गेल्यानंतर, दोन स्मारकांखेरीज खुणा काही शिल्लक राहिलेल्या नाहीत. पैकी एक आहे तो स्थानिक बंडखोर तरुण निलेश नाईक यांच्या नावाचा चौथरा. निलेश एका निर्णायक प्रसंगी गोळीबारात मरण पावले. सत्याग्रहींनी त्यांचे दहन फॅक्टरीच्या गेटसमोर रस्त्याच्या कडेला केले. अंत्ययात्रेला तीन-चार हजार लोक जमले. दहनासाठी बांधलेला चौथरा म्हणजेच त्यांचे स्मारक. ते तेथेच रस्त्यावर उभारण्याचा निर्णय केला. त्या स्मारकाची उभारणी हा त्या आंदोलनाचाच भाग होऊन गेला.

गोव्यातील देवदासी समाजाच्या शोषणाचा इतिहास विस्मरणात गेला आहे. आधी 'नाईक मराठा' आणि नंतर 'गोमंतक मराठा' म्हणून मान्यता पावलेल्या समाजातून संगीत, कला, विज्ञान, व्यवस्थापन या क्षेत्रांत नक्षत्रासारख्या व्यक्तिरेखा अवतरल्या.

किशोरी आमोणकर संगीतातील अनाघ्रात सूरसरिता होत्या. त्या कालवश झाल्यानंतर त्यांची जात किंवा त्यांचे कूळ यांचा शोध घेण्याचा सवालच येत नाही, पण किशोरी आमोणकर या गोमंतकीय निजखूण जपणाऱ्या एका चळवळीचे अपत्य होत्या. ती चळवळ देवाधर्माच्या नावावर होणाऱ्या शोषणाच्या विरुद्ध केलेला विधायक एल्गार होता. ते एका समाजाच्या उन्नयनाचे एक विरळा उदाहरण होते. ती चळवळ यशस्वी झाली नसती, तर किशोरी समाजाला माहीतच नसत्या! ती होती, गोव्यातील देवदासी समाजाची गुलामगिरी संपवणाऱ्या गोमंतक मराठा समाजाची पुरुषार्थ चळवळ!

गोव्याचा इतिहास माहीत आहे, तेव्हापासून तेथील देवदासी प्रथेचे संदर्भ सापडतात. गोवा, सिंधुदूर्ग, कारवार येथील अनेक मोठ्या देवळांच्या परिसरात देवदासी समाजाची घरे किंवा मुळे आहेत. कलावंत, देवळी, भावीण, पेरणी, बांदे, फर्जंद, चेडवा अशा, देवळात सेवा देणाऱ्या पोटजातींच्या समुहाला देवदासी असे नाव मिळाले. महाराष्ट्राच्या इतर भागांतील मुरळी, जोगतिणींपेक्षा तो समाज अधिक स्थिर होता. तो कधीच भिक्षेकरी नव्हता. त्या समाजातही स्त्रियांना देवाला वाहण्याचा सेषविधी होता, पण तो प्रत्येक बाईला बांधील नव्हता.

मला सगळ्या भारतीय सणांत नाताळचा सण आवडतो. मी गोव्यात नाताळच्या सणापासून नव्या वर्षापर्यंत छोटीशी सुट्टी घेतो. स्थलांतरित पक्षी थव्याथव्याने यावेत तसे परदेशस्थ सगेसोयरे आणि मित्र-मैत्रिणी त्या वेळी गोव्यात परततात.

दक्षिणायन संपून उत्तरायण सुरू होण्याची ती वेळ आहे. आता रात्री छोट्या आणि दिवस मोठे होणार. आभाळ कसे नितळनिवळ झाले आहे. रात्री ते नक्षत्रांनी कुचकुचून भरून जाणार आहे. पहाटेचा सायसाखरेचा उजेड वस्त्रगाळ होऊनच क्षितिजावर पसरणार आहे. उजेडाचे दिवस येणार. पानगळ संपणार. सृष्टीचा गर्भवास संपून तिचा सृजनसोहळा सुरू होणार! इगर्जीच्या घांटी वाजल्या की न परतलेल्या इष्टमित्रांच्या आठवणी असह्य होणार. आता पाण्याचे रंग होणार. आता बोटांचे ब्रश होणार. साखर आता अधिक गोड होणार. आता शब्द मऊ-मुलायम होणार. गीतांचे संगीत होणार. आता पायांत नाच येणार आणि आता वस्त्रांचे पिसारे फुलणार. आता जीवनाचाच केक होणार. नाताळ त्याच्या नाजूक बोटांनी त्यावर आयसिंग घालणार.

येसू ख्रिस्ताचा जन्म खरेच २४ डिसेंबरला झाला की काय याबद्दल गूढच आहे. खरी गोष्ट ही, की पॅगन लोक ख्रिस्त जन्मापूर्वीपासून शेकडो वर्षें, २४ डिसेंबरला उत्तरायण सुरू होत असल्यामुळे तो उजेडाचा दिवस म्हणून साजरा करत होते. त्यामुळे येशू ख्रिस्ताचा जन्मदिवस कधी का असेना, त्याच्या जन्मदिवसाचा उत्सव त्याच दिवशी साजरा करण्याची रीत पडली असावी.