देवरूखबद्दल असे सांगितले जाते, की प्रत्यक्ष देवांच्या वास्तव्याने ती भूमी पावन झाली आहे! बहिणाईने ‘देऊळातल्या देवा या हो, उतरा ही पायरी’ असे आळवूनसुद्धा जे देव भूतलावर थांबले नाहीत, ते देव स्वेच्छेने ज्या ठिकाणी राहून गेले ते गाव म्हणजे देवरूख! देवरुख या गावाचा तालुका संगमेश्वर असला तरी तालुक्याचे गाव म्हणून ओळख आहे ती देवरुख ह्या शहराचीच; असे महत्त्व त्या शहरास लाभले आहे.

मोठ्या माणसांची महत्ता ते या पृथ्वीतलावरून नाहीसे झाल्यावर कळते. त्यांचे जीवनचरित्र त्यांच्याबद्दल समजुतदार लोक बोलतात तेव्हा माहीत होते. नंतर त्यांच्या मोठेपणाचा उलगडा होतो आणि चुटपुट लागते. वाटते, मी ते जिवंत असताना त्यांना का नाही भेटलो? नारेश्वर येथील रंग अवधूत यांच्या बाबतीत तेच झाले. त्यांना गुजरातेतील संपूर्ण ‘रेवाकाठा’ ईश्वर मानत होता.

नारेश्वरचे रंग अवधूत स्वामी यांचा जन्म 1898 साली गुजरातेतील गोध्रा या गावी झाला. त्यांचे नाव पांडुरंग विठ्ठलपंत वळामे. त्यांचा जन्म माझे मित्र उपेंद्र सरपोतदार यांच्या घरी झाला. रंग अवधूतांचे वडील सरपोतदारांच्या मंदिराचे पुजारीपण करत असत. तेथेच रंग अवधूतांचा म्हणजे पांडुरंग विठ्ठलपंत वळामे यांचा जन्म 21 नोव्हेंबर 1898 रोजी झाला. ते मूळ महाराष्ट्रातील. रत्नागिरी जिल्ह्यात संगमेश्वर तालुक्यात देवळे नावाचे लहान गाव आहे. ते त्यांचे मूळ गाव. त्यांच्या घरात विठ्ठलभक्ती होती.

रत्नागिरी जिल्ह्यातील ‘अलकनंदा’ आणि ‘वरुणा’ या दोन नद्यांच्या संगमावर वसलेले ‘संगमेश्वर’ हे ‘कसबा संगमेश्वर’ म्हणून ओळखले जाते. त्या गावात दोन गोष्टी प्रमुख आहेत, त्या म्हणजे चालुक्यकालीन श्रीकर्णेश्वर मंदिर आणि धर्मवीर छत्रपती संभाजी महाराज यांचे तेथील वास्तव्य. कसबा हे गाव समुद्र किनाऱ्यालगत नाही, पण तेथील नव्वद ते पंच्याण्णव टक्के घरांमधील तरुण हे होड्या बांधणीचे काम करतात. कसब्याची ती एक महत्त्वपूर्ण ओळख आहे.

‘कसबा’ या फारसी शब्दाचा अर्थ ‘वस्ती’. ‘संगमेश्वर’ गावाचे खरे नाव ‘नावडी’. इसवी सनापूर्वी महाराष्ट्रामध्ये जैन आणि लिंगायत धर्मीय राज्ये होती, त्यांपैकी जैन पंथीयांची राजधानी कपिलतीर्थ (कोल्हापूर) येथे होती, परंतु संगमेश्वर हे त्यांचे राज्यकारभाराचे प्रमुख केंद्र होते. त्यानंतर महाराष्ट्रामध्ये सूर्यवंशी घराण्याचे राज्य आले. त्यांच्यापैकी एका राजाची राजधानी संगमेश्वर येथे होती.