नरकतीर्थ बाबा फाटक

खादीची गोल गांधी टोपी, खादीची अर्धी विजार व खादीचा अर्ध्या बाह्यांचा शर्ट असा पेहराव,कामात सतत गर्क असणारे तरी हसरा चेहरा,वापरायला जुनी सायकल असे व्यक्तिमत्व म्हणजे बाबा फाटक.अशा नरकतीर्थ बाबांना १९७२ साली भारत सरकारने ताम्रपट व सन्मानपत्र देऊन गौरविले …

भार्गव महादेव ऊर्फ बाबा फाटक यांचा उल्लेख सेनापती बापट ‘नरकतीर्थ’ असा करत. बाबा फाटक यांनी ‘स्वतःच्या घामाचे अमृत शिंपून नरकाचे तीर्थ बनवले’ अशी त्या व्यक्तीची महती सेनापती बापट यांना अभिप्रेत होती. तो संदर्भ सेनापतींनी त्यांनी दिलेल्या सन्मानामागे होता. बाबांचे वेगवेगळे कार्य हे तसेच तऱ्हेवाईक आहे; परंतु देशनिष्ठा व समाजनिष्ठा यांनी भरलेले आहे ! बाबांचा जन्म दापोलीतील जालगाव येथे 26 जानेवारी 1911 रोजी झाला. ते पुरोगामी विचारांचे कृतिशील असे कार्यकर्ते होते. त्यांनी त्यांचे आयुष्य हे स्वातंत्र्यासाठी व स्वातंत्र्यानंतर ते सुराज्य प्रस्थापित करण्यासाठी वेचले.

बाबांना सेनापती बापट, अप्पासाहेब पटवर्धन, विनोबा भावे, साने गुरुजी, नानासाहेब गोरे, एस.एम. जोशी अशा थोरांचा सहवास लाभला. त्यामुळे ते प्रेरित होऊन त्यांचे व्यक्तिमत्त्व संस्कारशील असे बनले. त्यांनी मैला वाहणे, मृत जनावरांची कातडी काढणे, कातडी कमावणे, त्यापासून चपला व चामड्याच्या वस्तू बनवणे अशी हलक्या प्रतीची व गलिच्छ मानली जाणारी कामे स्वेच्छेने व मन:पूर्वक केली ! त्यांनी ‘गोसेवा चर्मालय’ या नावाचे चामड्याच्या वस्तू बनवण्याचे व विकण्याचे दुकान सुरू केले. दापोलीसारख्या खेड्यात एका ब्राह्मणाने आरंभलेले हे कार्य ! कल्पना तरी करवते का? पण बाबा फाटक यांना त्यांची तमा नव्हती. बाबांनी जातिभेद, अंधश्रद्धा पाळल्या नाहीत. ते त्यासाठी दापोलीपासून चोवीस किलोमीटर अंतरावर असलेल्या अडखळ या खेडेगावी जाऊन हरिजनांत राहिले. त्यांनी तेथील लोकांच्या पाण्याची सोय व्हावी म्हणून विहीर खणली. त्यांनी त्यांची मान न्हावी हरिजनांचे केस कापत नाहीत म्हणून न्हाव्यासमोर वाकवली नाही; त्यांनी स्वतःचे केस स्वतः कापले ! पिंजारीकाम हे मुस्लिम समाजाचे मानले जात असे. बाबांनी त्याचे प्रशिक्षण घेतले व स्वतःच्या दारावर ‘कोकणचा पिंजारी’ अशी पाटी लावली. त्यांनी दापोलीतील अधिकाधिक जमीन लागवडीखाली यावी यासाठी बरेच प्रयत्न केले. रासायनिक खताला विरोध केला. सेंद्रिय खतांचा अवलंब व्हावा यासाठी अथक परिश्रम घेतले.

आनंद कोठाडिया यांनी बाबा फाटक यांच्याबाबत लिहिले आहे, की खादीची गोल गांधी टोपी, खादीची अर्धी विजार व खादीचा अर्ध्या बाह्यांचा शर्ट असा पेहराव. जुनी सायकल. चेहऱ्यावर सतत हास्य. कामात सतत गर्क. दापोलीकर मंडळींना बाबांचे थोरपण समजले नाही. त्यांच्या सेवेची महत्ता कळली नाही. ते त्यांच्याकडे ‘एक वेडा मनुष्य’ म्हणूनच पाहत राहिले. त्यांच्याजवळ जंगलातील वनस्पतींबाबत खूप ज्ञान होते. पुण्याचे वनस्पती शास्त्रज्ञ डॉ. मुजुमदार त्यासाठी वारंवार बाबांकडे येत असत.

बाबांचे कुटुंब हे दशग्रंथी ब्राह्मण होते. त्यांचे वडील भिक्षुकी करून कुटुंबाचा उदरनिर्वाह साधत असत. वडील महादेव ऊर्फ बाळशास्त्री, आई गंगा आणि भावंडे वेणू, गोपाळ, वासुदेव व विष्णू ही सगळी मंडळी देशप्रेमाने भारलेली अशी होती. इंग्रज अधिकारी जॅक्सन यांचा नाशिक येथे खून करणारे अनंत कान्हेरे हे बाळशास्त्री यांचे स्नेही-मित्र होते. फाटक घराण्याची टिळक यांच्यावर अपार श्रद्धा होती. ते संस्कार बाबांमध्ये इतके रुजले होते, की त्यांना शिक्षणात स्वारस्य नसतानाही त्यांनी टिळक यांचे निधन झाल्यावर दापोलीकरांनी सुरू केलेल्या ‘टिळक विद्यालय’ या राष्ट्रीय शाळेत इंग्रजी पहिलीनंतर प्रवेश घेतला. ती शाळा पाच वर्षांनंतर बंद पडली. पुढे, त्यांनी धार्मिक, आध्यात्मिक व राजकीय शिक्षण वाई येथील त्यांचे गुरू स्वामी केवलानंद सरस्वती यांच्या सान्निध्यात राहून घेतले आणि संस्कृतचे अध्ययन काशीस जाऊन केले.

बाबांना स्वातंत्र्य लढ्यातील पहिला तुरुंगवास 1930 साली प्रभातफेरी व मिठाचा सत्याग्रह यांमध्ये भाग घेतल्याबद्दल झाला. त्यावेळी त्यांचे वय वीस-एकवीस वर्षांचे होते. शिक्षेचे स्वरूप दोन महिने तुरुंगवास व वीस रुपये दंड असे होते. त्यांनी सत्याग्रहामधील तो सहभाग वाईतील नारायण शास्त्री मराठे यांच्या मार्गदर्शनाखाली राहून घेतला होता. नारायणशास्त्री हे गांधीजींचे कट्टर अनुयायी होते. म्हणून गांधी विचारांचा पगडा बाबांवर देखील बसला. बाबांना गांधीजींचे दर्शन प्रथम घेण्याचा योग 28 डिसेंबर 1931 रोजी आला. त्यावेळी बाबा मुंबईत होते आणि नेमके गांधीजी इंग्लंडहून मुंबईत परतले होते. त्यांनी गांधीजींचे दर्शन अपोलो बंदर येथील एका उंच झाडावर चढून घेतले. त्यानंतर गांधी यांची सभा आझाद मैदानावर जाऊन ऐकली. बाबा गांधीजींच्या साधेपणाने आणि प्रभावी भाषणाने भारावून गेले आणि ते सक्रिय कार्यकर्ता म्हणून कार्यरत राहिले. त्यांना ब्रिटिश सरकार विरोधात प्रचार केल्याबद्दल व गव्हर्नर विरुद्ध बुलेटिन्स वाटल्याबद्दल अनुक्रमे सहा महिने सक्तमजुरी व शंभर रुपये दंड आणि एक वर्ष सक्तमजुरी व शंभर रुपये दंड अशा शिक्षा 1932 मध्ये झाल्या. त्यांची सेनापती बापट व आप्पासाहेब पटवर्धन यांच्याशी भेट त्या शिक्षेदरम्यान रत्नागिरी तुरुंगातच झाली. बाबांच्या आयुष्याला वेगळे वळण त्या महनीय व्यक्तींच्या सहवासात राहून मिळाले. बाबा तेथे आप्पासाहेबांसोबत संडास सफाई व मैला वाहण्याचे कार्य करत. त्यातून बाबांना भंगीकाम हे कार्य हीन न वाटता, त्यातून झालीच तर जातिपातीच्या निर्मूलनसाठी मोठी मदतच होईल आणि त्यामुळे ते करत असलेले कार्य किती श्रेष्ठ आहे हे उमजले.

बाबांना ब्रिटिश सरकारने दुसऱ्या महायुद्धातील सहभागासाठी भारतीय जनतेला वेठीस धरणे नामंजूर होते. त्यांनी तसा युद्धविरोधी प्रचार केल्याबद्दल त्यांना 1940 साली एक वर्ष दहा महिन्यांची सक्तमजुरीची शिक्षा झाली. त्यांना बेळगाव तुरुंगात स्थानबद्ध 1942 साली करून ठेवण्यात आले. त्यानंतर मात्र बाबांनी केवळ अहिंसक लढाई न लढता सशस्त्र क्रांती प्रयत्नांत सहभागी होण्याचे ठरवले. त्यांनी पोस्टाच्या तारा तोडल्या, टपाल लुटले, पिस्तुले-तलवारी-बॉम्ब यांचा संग्रह केला. त्यांना त्यासाठी सात वर्षांची शिक्षा झाली. फाटक यांच्या घरातील जवळपास सर्व पैसा वारंवार खटले व तुरुंगवास यांमुळे संपला. ब्रिटिश सरकारने त्यांची मालमत्ता व घरातील भांडीकुंडी यांचा लिलाव दंडाच्या वसुलीसाठी केला. पण बाबांनी देशसेवेचे असिधारा व्रत घेतले होते. त्यांनी चळवळीचे काम वाटेल ती किंमत मोजून केले. ते वेषांतर वगैरे करून चळवळीचे काम करत. सरकारने त्यांना पकडण्यासाठी पाच हजार रुपयांचे बक्षीस ठेवले होते.

बाबांनी आयुष्यभर संघर्ष केला, पण हार कधी मानली नाही, भय असे बाळगले नाही, ते प्रत्येक आव्हानाला सामोरे गेले. मात्र गांधीजींचा खून आणि साने गुरुजी यांची आत्महत्या या घटना बाबांच्या जिव्हारी लागल्या. त्यांच्या मनात आत्महत्येचा विचार डोकावला होता. त्यावेळी त्यांची समजूत सेनापती बापट, विनोबाजी व नारायणशास्त्री यांनी काढली. बाबांनी ती दोन दुःखे मोठ्या कष्टाने पचवली आणि त्यांचा सेवाधर्म चालू ठेवला. बाबांनी स्वातंत्र्यप्राप्तीसाठी केलेली धडपड आणि त्यांचे समाजसुधारणेचे काम यामुळे लोक अचंबित होत. साने गुरुजींनी त्यांच्यावर काही स्तुतिपर लेख लिहिले. कवी वसंत (आबा) विष्णुशास्त्री पणशीकर यांनी बाबांवर कविता लिहिली आहे. द्वारकानाथ लेले यांनी ‘एकला चलो रे’ ही कादंबरी लिहिली आहे.

बाबांना ‘ताम्रपट व सन्मानपत्र’ 15 ऑगस्ट 1972 रोजी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या हस्ते देण्यात आले. त्यांना ‘दलितमित्र’ म्हणून गौरविण्यात आले. त्यांचे निधन 5 सप्टेंबर 1981 रोजी झाले.

– संकलन – अश्विनी भोईर

————————————————————————————————————————————–