शांतिलाल पुरवार यांचा आगळा संग्रह

औरंगाबादचा पुरवार कुटुंबियांचा वंशपरंपरागत वाडा हा घर कमी आणि संग्रहालय जास्त भासतो. दहा पिढ्या नांदलेल्या त्या घरामध्ये औरंगाबाद जिल्ह्याचा आणि त्याहूनही मोठ्या पातळीवर सतरा हजार वस्तूंचा सांस्कृतिक वारसा जतन करण्यात आला आहे. त्या वारशाचा संबंध काही दशकां-शतकांपूर्वीच्या वस्तूंसोबत आहेच, पण काही संदर्भ थेट हजारो वर्षांपूर्वीच्या आदिमानवापर्यंतदेखील जाऊन भिडतात- औरंगजेबाने लिहिलेल्या ‘कुराण-ए-शरीफ’पासून अश्मयुगीन मानवाच्या अंगठ्याचा ठसा असलेल्या दिव्यापर्यंत... 'थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम' गावागावांत दडलेला असा सांस्कृतिक वारसा नोंदवण्याचा प्रयत्न करत आहे.

औरंगाबाद येथील छंदवेडे व ध्येयवेडे डॉ. शांतिलाल पुरवार यांनी दुर्मीळ वस्तूंच्या संग्रहासाठी आयुष्य वेचले. त्यांनी स्वखर्चाने एकेक ऐतिहासिक वस्तूचा संग्रह केला. त्यांचे देहावसान काही वर्षांपूर्वी झाले, परंतु त्यांचे चिरंजीव श्रीप्रकाश पुरवार आणि त्यांचे दोन भाऊ हे त्यांच्याच पावलावर पाऊल ठेवून वडिलांचा वारसा समर्पित भावनेने जपत आहेत.

रस्त्यावर पंच्याऐंशी लिंबे रांगेत लावून ठेवलेली होती. उपस्थित प्रेक्षकांमध्ये प्रचंड उत्सुकता होती. उत्सुकता होती. तेवढ्यात सूरजचे तेथे आगमन झाले. त्याने हातात दांडपट्टा घेऊन शरीराची लयबद्ध हालचाल करत एका मिनिटांत चौर्‍याऐंशी लिंबांचे प्रत्येकी दोन असे तुकडे केले. त्यांचा खच रस्त्यावर पडला. डोळ्यांचे पारणे फेडणारे ते दृश्य पाहून टाळ्या, शिट्या आणि ‘जयभवानी! जय शिवाजी!!’चे नारे सुरू झाले. सगळे थक्क करणारे होते! सूरजच्या त्या अनोख्या पराक्रमाची नोंद ‘लिम्का बुक ऑफ वर्ल्ड रेकॉर्ड’मध्ये झाली! त्याचबरोबर त्याला ‘प्राइड ऑफ नेशन’ हा किताबही देण्यात आला.

सूरजने डोळ्यांवर पट्टी बांधून दांडपट्ट्याने लिंबू कापणे; मानेवर, तोंडावर, पोटावर ठेवलेल्या केळ्याचे तुकडे करणे; डोक्यावर ठेवलेला नारळ दांडपट्ट्याने अचूकपणे फोडणे अशा टीव्हीवरील लाजवाब सादरीकरणाने टीव्ही प्रेक्षकांना (आणि परीक्षकांना) आधीच जिंकले आहे. सूरज टीव्हीवरील शोजमध्ये भाग घेऊन लाखो प्रेक्षकांचे मनोरंजन करतो हे खरेच, परंतु त्याचे ध्येय मोठे आहे. त्याच्या मार्गदर्शनाखाली ऐतिहासिक पार्श्वभूमी असलेल्या कोल्हापुरात तलवारींचा खणखणाट होतो, पण कोणाचे जीवन संपवण्यासाठी नाही; तर लुप्त होत चाललेल्या मराठ्यांच्या युद्धकलेला जीवदान देण्यासाठी! ते काम सूरज गेली वीस-बावीस वर्षें सातत्याने आणि निष्ठेने करत आहे.

सांगवी गाव गोदावरी आणि देवनदी यांच्या संगमावर वसलेले आहे. त्या गावात पूर्वापार ब्राह्मण, कोळी, महार, मराठी या चार समाजगटांची कुळे दक्षिण तीरावर राहत होती. दत्त उपासक श्री नृसिंह सरस्वती तेथे वास्तव्यास होते. तेथून त्यांनी गोदावरी प्रदक्षिणा करण्याचा संकल्प सोडला. ते व त्यांचे शिष्यगण मजल दरमजल करत असताना गोदावरी काठाने उत्तरवाहिनी देवनदी व पूर्ववाहिनी गोदावरी यांच्या संगमाच्या दक्षिणेला सांगवी या गावी नदीकाठ परिसराजवळ असलेल्या टेकडीवर त्यांचा मुक्काम झाला. तो काळ चातुर्मासाचा होता. नृसिंह सरस्वतींनी त्यांच्या शिष्यांसमवेत सांगवी येथे चातुर्मासानिमित्त वास्तव्य केले, त्यामुळे सांगवी गावास धर्मक्षेत्राचे महात्म्य लाभले.

नृसिंह सरस्वती दररोज नदीवर स्नान करून टेकडीवर चिंतन करत व गावातील नागरिकांकरता आध्यात्मिक प्रवचन करत.

सांगवी येथील दत्तमंदिराच्या ठिकाणी आनंदवन आश्रम उभे केले. प्रत्येक वर्षी मार्गशीर्ष महिन्याच्या पौर्णिमेला सांगवी येथे दत्तजयंतीचा उत्सव साजरा केला जातो.

मौजे सांगवी या गावी शिवाचे हेमांडपंथी मंदिरे बांधलेले आहे. मात्र मंदिराबाबत कोठलाही पुरावा नाही. सांगवी गावात दक्षिणमुखी हनुमंताची पाच फूट उंचीची मूर्ती आहे. त्याच्या समोर तीन हजार लोकांना बसण्यासाठी भव्य सभामंडप आहे.

कोकणात रत्नागिरी व सिंधुदुर्ग या जिल्ह्यांमध्ये कातळशिल्पांचे प्रमाण मोठ्या प्रमाणावर आहे. इंग्रजीमध्ये त्याला पेट्रोग्लिफ असा शब्द आहे. कातळावर ठरावीक अंतराची चौकट खोदून घेतली जाते आणि त्यामध्ये कातळशिल्पे कोरली जातात. त्यांना उठाव कमी असतो. पावसाळा संपल्यावर गेले तर शिल्पे खास उठून दिसतात. कारण त्याच्या बाजूला गवत उगवलेले असते. कातळशिल्पांमध्ये मासा, कासव, बेडूक असे विविध प्राणी व पक्षी यांच्या आकृती दिसतात. काही भौमितिक रचना दिसतात. वीजवाहक मनोरे आणि त्यांच्या तारा जशा दिसतील तशी काही रचना तेथे भासते. कणकवलीजवळ हिवाळ्याचा सडा, निवळी फाट्याजवळ गावडेवाडी, तसेच ऐन निवळी फाटा, भू, भालावल, देवीहसोळ, वेळणेश्वर या ठिकाणी कातळशिल्पे खोदलेली दिसतात. परंतु कोकणात अनेक ठिकाणी त्यांचा आढळ आहे. कातळशिल्पांचे प्रयोजन काय होते? ती कोणी आणि का खोदली? हे अजून न उलगडलेले कोडे आहे. कातळशिल्पांच्या जवळ अंदाजे दोनशे मीटर इतक्या त्रिज्येमध्ये खोल दगडी विहीर आढळते. हा नियम नव्हे, परंतु तशी ती बऱ्याच ठिकाणी आढळते. ही शिल्पे खोदणाऱ्या लोकांसाठी ती सोय केली असावी.

'थिंक महाराष्‍ट्र डॉट कॉम' या वेबपोर्टलकडून कल्‍याण तालुक्‍यातील वर्तमान कर्तृत्‍व, सेवाभावी कामे आणि गावागावांना लाभलेला सांस्‍कृतिक वारसा अशा माहितीचे संकलन करण्‍याकरता 'कल्‍याण तालुका संस्‍कृतिवेध' या मोहिमेचे आयोजन करण्‍यात आले आहे. ती मोहिम २६ जानेवारी २०१७ ते २९ जानेवारी २०१७ या कालावधीत राबवली जाणार आहे. मोहिमेत मुंबई, ठाणे, कल्‍याण, डोंबिवली, पनवेल आणि नाशिक अशा परिसरांतून विविध व्‍यक्‍ती आणि गोवेली महाविद्यालयाचे विद्यार्थी 'माहिती संकलक कार्यकर्ते' म्‍हणून सहभागी होत आहेत.

दर्भाच्या विणलेल्या दोरीला शुल्ब म्हणतात. तीन किंवा पाच दर्भमुष्टी घेतात आणि त्या एकापुढे एक अशा प्रकारे वळतात. दर्भदुष्टी व समिधा शुल्बाने बांधतात. पशूच्या अनुष्ठानात यूपाला गुंडाळण्यासाठी व पशूच्या गळ्याला बांधण्यासाठी शुल्बाचाच उपयोग करत.

कल्पसूत्रे हा वेदांगाचा एक भाग. वैदिक कर्मकांड हा कल्पसूत्रांचा मुख्य विषय आहे. कल्पसूत्रांचं गुहसूत्रे, श्रोतेसूत्रे व धर्मसूत्रे असे तीन प्रकार आहेत. त्यांपैकी श्रोतेसूत्रांत अनेक यज्ञयागांचे विवरण आहे. या श्रोतेसूत्रांना शुल्ब सूत्रे उपयुक्त ठरतात.

एेतिहासिक वैभवाचे संचित

पुण्यातील बाजीराव रस्त्यावरील ‘राजा दिनकर केळकर वस्तुसंग्रहालय’ तेथील वैविध्यपूर्ण ऐतिहासिक वस्तूंमुळे पुण्याचेच नव्हे तर भारताचे भूषण ठरले आहे. त्या संग्रहालयातील विविध दालनांमधून भारतीय संस्कृतीचे वैभव पाहायला मिळते. दिनकर केळकर यांनी इतिहासाचा व संस्कृतीचा अमूल्य ठेवा जतन व्हावा आणि पुढील पिढ्यांना त्याचा लाभ घेता यावा, इतिहासाची प्रत्यक्ष वस्तूंतून ओळख व्हावी या दृष्टिकोनातून जुन्या-पुराण्या वस्तूंचे जतन करण्यास सुरुवात केली. त्या प्रयत्नांतून ‘राजा दिनकर केळकर वस्तुसंग्रहालय’ आकारास आले. संग्रहालयात आजमितीला एकवीस हजार प्राचीन वस्तूंचा ठेवा जमा झाला आहे. दिनकर केळकर यांनी आयुष्यभर अथक परिश्रम घेऊन, चिकाटीने एकेक वस्तू जोडत संग्रहालयाचा डोलारा उभा केला आहे.

सविता अमर लिखित ‘अफलातून मुंबई’ हे ‘ग्रंथाली’ने प्रकाशित केलेले पुस्तक एक अफलातून अनुभव आहे. माझे आजोळ दादरच्या कबुतरखान्याजवळचे! त्यामुळे माझे बालपणापासून मुंबईशी नाते जुळले आहे. असे असूनही त्या पुस्तकातील दादर परिसरातील स्थळांबद्दलची काही माहिती माझ्यासाठी नवीन होती. जसे वीर कोतवाल उद्यानाच्या जागेवर पूर्वी एक तलाव होता किंवा चैत्यगृहाच्या प्रवेशद्वाराजवळची भगवान बुद्धांची मूर्ती ही थायलंडच्या भिक्खूंनी दिलेली आहे वगैरे. अरुण साधू यांनी त्या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेत म्हटले आहे, “सविताने या पुस्तकात नव्याने मुंबईत येणाऱ्यांना ‘मुंबईत नेमके काय पाहायचे, तेथे कसे पोचायचे’ हे माहितगार वाटाड्याप्रमाणे सांगताना, अस्सल मुंबईकरांचे देखील कुतूहल जागृत होईल अशी वर्णने केली आहेत.”

मुंबईचा इतिहास गाडला जातोय!

आपली मुंबई कशी घडली त्याची साक्ष देणारे मैलाचे ऐतिहासिक दगड आज मुंबई शहरात काही ठिकाणी वाटांच्या कडेला निपचित पडून आहेत. या शहराच्या जडणघडणीचे साक्षीदार असणाऱ्या ब्रिटिशकालीन मैलांच्या तेरा उपलब्ध दगडांपैकी सात दगड यापूर्वीच अनास्थेचे बळी ठरले आहेत. उरलेले सहाही फार काळ तग धरतील अशा अवस्थेत नाहीत.

पाण्याने वेढलेली सात बेटे एकमेकांना जोडली आणि मुंबई नावाच्या महानगरीचा जन्म झाला. ती बेटे जोडण्यासाठी ब्रिटिशांनी समुद्रात भर घातली, नवे रस्ते बांधले. त्या रस्तांचे अचूक मोजमाप करून जागोजागी मैलाचे दगड बसवण्यात आले. त्‍या मोजमापासाठी गोऱ्या सायबाने हॉर्निमन सर्कलजवळचे सेंट थॉमस चर्च हा आरंभबिंदू 'शून्य मैल' मानला आणि त्यापुढील प्रत्येक मैलाच्या दगडावर या चर्चपासून किती मैल अंतर ते नोंदवले.

पंचकोनी आकाराच्या बेसॉल्ट दगडांवरील या खुणांनी मुंबईची वाहतूकव्यवस्था उभारली. पुढे अंतर मोजण्याची पद्धत बदलली. मैलाचे संपून किलोमीटरचे मोजमाप आले. त्यामुळे आता फार उपयोगाचे नसले तरी या महानगरीचा इतिहास असणारे हे मैलाचे दगड दुर्लक्षित होऊन जमिनीच्या पोटात गाडले जात आहेत.

‘वाडेश्वर’ किंवा ‘व्याडेश्वर’ नावाने कोकणातील गुहागर (तालुका - गुहागर, जिल्हा -  रत्नागिरी) येथे प्राचीन देवस्थान आहे. संपूर्ण काळ्या पाषाणाचे ते भव्य मंदिर पुरातन आहे. वाडेश्वर हा अनेक कुटुंबांचे कुलदैवत मानला जातो. मुख्य शिवमंदिर मधोमध असून चार कोपऱ्यांत सूर्य, गणपती, दुर्गादेवी आणि लक्ष्मीनारायण यांची मंदिरे आहेत. महाद्वार पूर्वेला आहे. महाद्वाराच्या एका बाजूला गरूड हात जोडून उभा आहे तर दुसऱ्या बाजूला नतमस्तक मारुती आहे. प्रवेशद्वारासमोर काळ्या पाषाणाच्या दोन भव्य दीपमाळा आहेत. मंदिराच्या समोर नंदीचे गंडकी शिळेचे भव्य शिल्प आहे. नंदी ऐटबाज आहे. त्याच्या गळ्यातील घंटा, घुंगूरमाळा सजीव वाटतात. तो कोणत्याही क्षणी उठून चालू लागेल अशी सचेतनता त्या पाषाणात कलाकाराने ओतली आहे. ती कलाकृती पाहून थक्क व्हायला होते.