कोकणातील 'करुळ' या खेड्यात जन्मलेल्या आणि आपल्या कार्यकर्तृत्वाचा झेंडा अवघ्या महाराष्ट्रात नव्हे तर थेट दिल्लीपर्यंत फडकावणा-या मधु मंगेश यांची जीवनकहाणी रोचक, रंजक आणि स्नेहाची आहे. 'ममक', 'मधुभाई' ही कोकणवासियांनी ठेवलेली त्यांची लाडकी नावे. मधुभाईदेखील ते लाडलेपण आवडीने जपतात व अंगावर शाल पांघरून सर्वत्र आपुलकीने वावरतात. मधु मंगेश यांचा जन्म 28 एप्रिल 1931 चा. ते 80 वर्षांचे होऊन गेले, त्यानंतर त्यांनी काही सार्वजनिक जबाबदा-या सोडल्या, पण त्यांचा कार्योत्साह अदम्य आहे.

मधु मंगेश यांनी शिक्षण आणि नोकरी यांच्या निमित्ताने गाव सोडले, पण गावाशी संबंध मात्र कायम ठेवला. त्यांच्या नोकरीचा प्रवास 1952 साली एस्.टी.तून सुरू झाला. तेथपासून ते गोवा शासनाचे प्रकाशन अधिकारी, महाराष्ट्राचे साहाय्यक प्रसिद्धी संचालक, मुख्यमंत्र्यांचे प्रसिद्धी अधिकारी, महाराष्ट्र लघुउद्योग विकास मंडळाचे महाव्यवस्थापक अशी विविध पदे भूषवून त्यांनी वयाच्या पन्नाशीत, 1983 साली नोकरीला रामराम ठोकला आणि लेखन व साहित्यिक कार्य यासाठी स्वतःला समर्पित केले.

सोलापूर जिल्ह्याचे सांगोला तालुक्याचे मुख्यालय असलेल्या सांगोला शहरातील ‘सांगोला महाविद्यालय’ हे नावाजलेले महाविद्यालय. तेथून अनेक विद्यार्थी शिकून गेले आणि नावारूपास आले. त्यांच्या त्या यशात सिंहाचा वाटा आहे. डॉ. कृष्णा इंगोले यांचा. ते विद्यार्थीप्रिय प्राध्यापक, कुशल प्रशासक व प्रसिद्ध साहित्यिक आहेत. ते सांगोला महाविद्यालयाच्या प्राचार्यपदाची धुरा सांभाळत आहेत.

डॉ. कृष्णा इंगोले यांचे ऋजू व विनम्र व्यक्तिमत्त्व पहिल्या भेटीतच प्रत्ययास येते. त्यांची वृत्ती सहकार्य करण्याची आहे; एवढेच नव्हे, तर समोरच्या व्यक्तीचे काम पूर्णत्वास नेण्याची त्यांना असलेली आस समोरच्याला आश्वस्त करते. ते त्यांच्या खांद्यावर दुस-याचे काम लीलया घेतात. त्यातून त्यांना साहित्य व संस्कृतीविषयी असलेली आस्था व माणूस म्हणून असलेले त्यांचे मोठेपण सतत जाणवत राहते.

इंगोलेसर जरी प्राचार्यपदी असले तरी ते वर्गात व्याख्यान देण्याचे काम अजूनही करतात. ते त्यात मनापासून रमतात. तो त्यांचा पिंड आहे.

ते ज्या ग्रामीण परिसरात वाढले, घडले, संस्कारित झाले, त्या परिसराशी ते कृतज्ञ राहिले आहेत. त्या ग्रामीण विद्यार्थ्यांना त्यांनी तळमळीने ज्ञानदान केलेले आहे. शिक्षण हा त्यांचा पेशा नसून ते त्यांचे जिवितकार्य आहे असे म्हणणे यथोचित होईल. त्यांनी सांगोला तालुक्याच्या साहित्यिक व सांस्कृतिक जडणघडणीत मोलाचे योगदान दिले आहे.

प्रा. भालचंद्र नेमाडे हे एक अफलातून तर्‍हेवाईक व्यक्ती म्हणून प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्याकडे ख्यातकीर्त लेखक व तेवढेच मर्मग्राही समीक्षक म्हणून महाराष्ट्रातला सुजाण वाचक आदराने पाहतो. त्यांनी त्यांच्या 1962 साली प्रसिद्ध झालेल्या ‘कोसला’ कांदबरीपासून वेळोवेळी मराठी साहित्यविश्वात खळबळ उडवून दिलेली आहे. त्यांनी पाश्चात्य वाड.मयातील अनेक कलाकृतींचे कोडकौतुक केले असले तरी पाश्चात्य वर्चस्ववादी वृत्तीला त्यांचा प्रखर विरोध आहे. ते तौलनिक भाषाशास्त्राचा अभ्यास करण्यासाठी तीन वर्षे इंग्लंडला होते. त्यांना तेथे वर्णवर्चस्ववादाचे जे अनुभव आले ते त्यांनी परत येताच प्रकटपणे मांडले. किंबहुना त्यामधून त्यांचा देशीवाद जन्माला आला. ते सध्या कादंबरीकार म्हणून जेवढे माहीत आहेत तेवढेच किंवा त्यापेक्षा अधिक देशीवादाचे प्रवर्तक म्हणून लौकिकप्राप्त आहेत. नेमाडे यांच्याइतका प्रभावी साहित्यकार गेल्या अर्धशतकात मराठीमध्ये झाला नसेल. त्याचे एकच लक्षण सांगायचे तर नेमाडे यांच्या नावाने त्यांच्या जिवंतपणीच पंथ (कल्ट) तयार झाला आहे. त्यांच्या विचारपद्धतीचे व लेखनशैलीचे अनुकरण मराठीतील रंगनाथ पठारे यांच्यापासून प्रवीण बांदेकर यांच्यापर्यंतचा लेखकवर्ग करत असतो.

त्यांच्या प्रभावाचे दुसरे लक्षण सांगायचे तर ज्ञानपीठासाठी लायक चौथा मराठी लेखक म्हणून त्यांच्या नावाची चर्चा चालू असते. ‘हिंदू ’ कादंबरी प्रकाशित झाल्यानंतर या चर्चेला जोर चढला आहे आणि वजनही प्राप्त झाले आहे.

इंग्रजीचा भडिमार असणार्‍या आणि विद्यापीठांमधील भाषाविभाग ओस पडत असलेल्या काळातही खडसेसर हिंदी भाषेच्या भवितव्याबद्दल आशावादी आहेत. त्यांच्याकडे भाषासंवर्धनासाठी ‘लँग्वेज इंजिनीयरिंग’ चा भक्कम पर्याय आहे. कालौघात आपली भाषा जिवंत, रसरशीत ठेवायची असेल, तर तिचं रूपही काळानुसार बदलत राहिलं पाहिजे आणि हे बदल खुलेपणानं स्वीकारले पाहिजेत असं खडसेसरांचं म्हणणं आहे. टीव्ही, जाहिराती, सिनेमा, इंटरनेट, पत्रकारिता अशा अनेक माध्यमांना हिंदी भाषातज्ज्ञांची व लेखकांची गरज सतत असते. भाषेचं क्षेत्र हे अनुवाद ही पूर्णवेळ करिअर करता येण्याइतकं विस्तारलेलं आहे. ‘सी डॅक’ सारख्या माहिती तंत्रज्ञान कंपनीत दीड हजारांहून अधिक हिंदी भाषा व्यावसयिक आहेत. वेगवेगळ्या भाषांसाठी खास सॉफ्टवेअर बनवली जात आहेत. अशा परिस्थितीत भाषेचं काय होणार ही चिंता करण्यापेक्षा भाषांमधील उत्तम करिअरची माहिती अधिकाधिक लोकांपर्यत पोचली पाहिजे असं खडसेसर आवर्जून नमूद करतात.

भाषेच्या सद्यस्थितीबद्दल भाष्य करण्याचा अधिकार खडसेसरांना आहे. खडसेसरांचा जन्म छ्त्तीसगडमध्ये असलेल्या सरगुजा संस्थानात 11 नोव्‍हेंबर 1948 रोजी झाला. तिथंच शालेय शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर त्यांनी अकोल्यात म्हणजे त्यांच्या मूळ गावी एम.ए.पर्यंत शिक्षण पूर्ण केलं. त्यानंतर शिक्षकी पेशात असताना. नागपूरातून बी.एड., एम.एड. ह्या पदव्या आणि हिंदी भाषेतील डॉक्टरेट संपादन केली

त्यांनी स्वत: दहावीत असल्यापासून लेखन करायला सुरुवात केली होती. त्यांना समानशील मित्रांची साथ मिळाली. त्यामुळे नंतर ‘बँक ऑफ महाराष्ट्र ’मध्ये अधिकारीपदावर नोकरी करत असतानाही साहित्याचे बोट कधी सुटले नाही. पाच कथासंग्रह, साहित्यसंपदा पाच कवितासंग्रह, दोन कादंबर्‍या, दोन प्रवासवर्णने आणि चार भाषाविषयक विवरणात्मक पुस्तकं एवढी त्यांची स्वतंत्र हिंदी आहे. नाटक हा साहित्यप्रकार त्यांनी स्वतंत्रपणे लिहिला नसला, तरी ‘छावा’, ‘कालचक्र’ अशा प्रथितयश मराठी नाटकांचे हिंदी अनुवाद त्यांनी केले आहेत