भारतातील चालीरीती, व्रते, पूजा या परंपरेने, प्रांतानुरूप, जाती-समुदायनिहाय चालत आलेल्या आहेत. त्या बहुतेक सर्व निसर्गाच्या बदलांशी निगडित आहेत. त्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या वस्तू, फुले, फळे तसेच संबंधित विधींचे स्वरूप हे निसर्गाच्या त्यावेळी असलेल्या स्थितीला अनुरूप असे  असते. पावसाळ्यात कुटुंबांतील सर्व माणसे शेती-बागायतीमध्ये अडकलेली असायची. शेत-बागायत पिकून तयार झाली, उत्पन्न हाताशी आले, की ती माणसे निवांत होत असत. त्यानंतर त्यांचे सगळे महत्त्वाचे सणवार सुरू होतात. म्हणून श्रावणापासून मार्गशीर्ष महिन्यापर्यंत आगळीवेगळी व्रतवैकल्ये आहेत. कालौघात त्यातील अनेक प्रथा, रूढी खूप वेगळ्या रूपात पुन्हा अवतरलेल्याही दिसतात. फक्त कार्तिकातील ‘नक्षत्रवाती लावणे’ हे व्रत असेच एक पूर्ण विस्मृतीत गेलेले. 

भारतीय संस्‍कृतीमध्‍ये देवाची पूजा नैवेद्याशिवाय पूर्ण होऊ शकत नाही. देवी-देवता नैवेद्य दाखवल्‍यानंतर प्रसन्‍न होतात असा समज आहे. काही देवदेवतांचे नैवेद्यही ठरलेले असतात. पोळीचा नैवेद्य, गौरी-गणपतीला भाजी-भाकरीचा नैवेद्य, गणपतीला मोदकाचा नैवेद्य वगैरे.

पूजेमध्ये सोळा उपचार आहेत. त्यामध्ये नैवेद्य समर्पण हा एक उपचार आहे. रोज सकाळी पूजा झाल्यावर दूधसाखर, नुसती साखर, गूळखोबरे किंवा एखादे फळ यांचा नैवेद्य त्या त्या देवतेच्या संकल्पनेनुसार दाखवण्यात येतो. वैश्वदेव झाल्यावर, भोजनास बसण्यापूर्वी देवांना महानैवेद्य दाखवण्याची प्रथा होती. पण तो कुलाचार व्यवसायपरत्वे जवळजवळ लोप पावला आहे. त्यामुळे सणावाराच्या दिवशी देवांना महानैवेद्य दाखवण्याची सोयीची पद्धत रूढ आहे.

‘नेवेदं अर्हतीति’ – निवेद अर्थात निवेदन याला जे योग्‍य त्‍याला नैवेद्य म्हणावे, अशी याची व्‍याख्‍या आहे. त्याचा अर्थ देवाला निवेदनीय असे जे द्रव्‍य ते नैवेद्य होय. नैवेद्य हा पंचविध असावा व तो शुद्ध असावा. त्याविषयी तंत्रसारात पुढील श्‍लोक आहे -

निवेदनीयं यद् द्रव्‍यं प्रशस्‍तं प्रयतं तथा
तद् भक्ष्‍यार्ह पत्र्चविधं नैवेद्यमिति कथ्‍यते
भक्ष्‍यं भोज्‍यं च लेह्यं च पेयं चूष्‍यं च पत्र्चमम्
सर्वत्र चैतं नैवेद्यमारार्ध्‍यास्‍यै निवेदयेत्

दीपावली हा भारतात सर्वत्र साजरा होणारा बहुधा एकमेव सण आहे. पावसाळा संपून नवी पिके हाती आल्यानंतर शरदऋतूच्या ऐन मध्यात, आश्विन व कार्तिक या महिन्यांच्या संधिकालात, तो येतो. आश्विन वद्य त्रयोदशी ते कार्तिक शुद्ध प्रतिपदा हे चार दिवस या सणाचे असतात.

सर्वपरिचित लोकश्रद्धा अशी, की चौदा वर्षांचा वनवास संपवून रामचंद्र सीतेसह अयोध्येला परत आले, ते याच दिवसांत. त्या वेळी अयोध्येतील प्रजेने दीपोत्सव साजरा केला आणि तेव्हापासून तो उत्सव दर वर्षी साजरा करण्यात येतो.

दीपावली या सणाचा उगम फार प्राचीन काळी, आर्यांचे वास्तव्य उत्तर ध्रुव प्रदेशात होते त्या काळात झाला असेही म्हणतात. सहा महिन्यांची दीर्घ रात्र संपून सहा महिन्यांचा दिवस सुरू होताच त्या प्रदेशातील लोकांना नवजीवन प्राप्त झाल्यासारखे वाटत असावे आणि त्यासाठीच ते हा आनंदोत्सव साजरा करत असावेत. आर्यांच्या सात पाकयज्ञांपैकी पार्वण, आश्वयुजी व आग्रहायणी व तीन यज्ञांचे एकीककरण व रूपांतर होऊन दीपावलीचा उत्सव सुरू झाला असावा असेही मानले जाते. पार्वण पाकयज्ञ हा पितरांसाठी असे; आश्वयुजी हा इंद्र व कृषिदेवता सीता यांच्यासाठी असे आणि आग्रहायणी हा संवत्सरसमाप्तीचा योग असे.

सत्यनारायणाच्या पूजा श्रावण महिन्यात सगळीकडे आयोजल्या जातात. तशीच ती पुण्याच्या फर्ग्युसन कॉलेजात झाली. त्यास विरोध झाला. त्यामुळे पूजा चर्चेत आली. कोणी घरगुती पूजा करत असतील तर त्याला विरोध असण्याचे कारण नाही. मी तर प्रसाद घ्यायलासुद्धा सभ्यता म्हणून घरी जातो. पण विशेषत: सरकारी कार्यालयात व सार्वजनिक ठिकाणी पूजा सर्रास होत असतात, त्यांना माझा विरोध आहे आणि मी तो व्यक्त करतो. मी ‘महाराष्ट्र राज्य वीज मंडळा’त काम करतो. मी माझ्या तीन कार्यालयांतील पूजा बंद केल्या, त्या वेगळ्या प्रकारे, थोड्या युक्तीने.

पुण्याच्या फर्ग्युसन कॉलेजमधील सत्यनारायण पूजा मीडियात गाजली. काही विद्यार्थ्यांनी तिला विरोध केला. प्राचार्य रवींद्रसिंह परदेशी यांनी विद्यार्थ्यांचे म्हणणे गेल्या काही वर्षांची परंपरा असल्याचे सांगून फेटाळले. ही परंपरा नव्हे, रुढी आहे आणि काही परंपरादेखील चुकीच्या असतील तर त्या बंद करणे गरजेचे असते. समाजसुधारकांनी गेली दीडशे वर्षांत जे केले तेही पाण्यात गेले काय? सतीप्रथा, बालविवाह, अस्पृश्यता अशा मानवतेला काळिमा फासणाऱ्या कुप्रथा पुन्हा सुरू करण्यात कोणाचे हित आहे?