वेश्या व्यवसाय हा जगातील सर्वांत जुन्या व्यवसायांपैकी एक आहे असे म्हटले जाते. त्यासंबंधी लिहिलेले हे जुने पुस्तक. तो विषय शंभर वर्षांपूर्वी घेतला जाणे हे धाडसाचेच होय. पुस्तकातील लेख ‘समाजसेवक’ या मासिकातून प्रथम प्रकाशित झाले. नंतर ते पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध झाले. ‘नैतिक जागृती संघा’चा कार्यकर्ता या नात्याने प्रत्यक्ष काम करण्याचा अनुभव आणि सौ. रमा नाईक यांचा महिला आश्रमाच्या व्यवस्थापक म्हणून अनुभव, यातून पुस्तकाची दुसरी आवृत्तीही तयार झाली. प्रस्तावनेत लेखक म्हणतात, ती इतकी सुधारित आहे की ते पुस्तक संपूर्ण नवीन म्हणता येईल!

लेखकाने प्रास्ताविकाच्या पहिल्या प्रकरणात शरीराची भूक आणि विवाहसंस्थेचे नाते यांचा ऊहापोह केलेला आहे. वैषयिक सुख हा विवाहसंस्थेचा पाया असून त्याच्या अभावी वैवाहिक संबंध टिकू शकत नाहीत अशी भूमिका लेखकाने मांडली आहे. ते पुढे विवाह आणि स्त्री-पुरुष सहवासाच्या इतर पद्धती यांची तुलना करतात.

लेखकाने त्या नंतर देवदासी या प्रथेचा आढावा घेतला आहे. देवदासी प्रथा प्रथम दक्षिण भारतात सुरू झाली आणि ती जवळ जवळ विसाव्या शतकाच्या पहिल्या दशकापर्यंत चालू होती. गंमत म्हणजे त्या प्रथेचे उच्चाटन करण्यासाठी वैधानिक पावलेही दक्षिणेतच उचलली गेली! मात्र देवदासी आणि वेश्यावृत्ती यातील फरक स्पष्ट करताना लेखक सांगतात, पैसे मिळवण्याचा हेतू मनात ठेवून स्वशरीराचा उपभोग एकाहून अनेक पुरुषांना देणारी स्त्री हिलाच वेश्या म्हणता येईल. देवदासी प्रथेला मात्र धार्मिक आधार होता. पुजारी हा देवाचा मध्यस्थ या समजुतीने तो सांगेल ते देवदासी करत असत आणि देवदासींच्या जिवावर पुजा-यांचा अनैतिक व्यवहार चालत असे. त्यानंतर पुस्तकात देवदासी प्रथेत गेंस विधी म्हणजे काय व तो कसा केला जात असे याची माहिती येते.

देवदासी जातीत स्त्रीसत्ता असते आणि पुरुषांना अत्यंत खालच्या दर्ज्याचे लेखले जाते असे सांगून लेखक 'मराठा गायक मित्र' या मासिकाच्या १९२८ सालच्या एका अंकातून पुढील दंडक उद्धृत करतात -

१. पुरुष स्त्रियांचे ताबेदार अगर सहाय्यक असतात.

२. कुटुंबातील स्त्री-पुरुष नेहमी अविवाहित असतात.

३. कुटुंबपोषणाचा भार स्त्रियांवर असतो.

मराठी साहित्यातील सर्वश्रेष्ठ कथाकार म्हणून मान्यता पावलेल्या जीए कुळकर्णी यांचा पत्रव्यवहार दांडगा होता. सुनीता देशपांडे, ग्रेस, म. द. हातकणंगलेकर, ग. प्र. प्रधान अशा काही सुहृदांना त्यांनी असंख्य पत्रे लिहिली.

जीएंनी ग. प्र. प्रधानांना लिहिलेल्या एका पत्रात ‘कशाचा पन्हाळा रिघे खानदेशा’ अशी म्हण वापरली होती. प्रधानमास्तर नेहमी फिरतीवर असत. त्यामुळे त्यांचा नक्की ठावठिकाणा लागत नसे. जीएंनी ही म्हण त्यास अनुलक्षून वापरली होती.

काही लोकांच्या पायाला भिंगरी किंवा चक्र असते. ते एका जागी फार काळ कधीही ठरत नाहीत. त्यांची भटकंती सतत चालू असते. कल्पना केली जाईल त्यांच्या विरूद्ध दुसरीकडेच त्यांचा मुक्काम असतो. अशा लोकांच्या संदर्भात ‘कशाचा पन्हाळा रिघे खानदेशा’ ही म्हण वापरली जाते.

ती म्हण नसून एका काव्यातील ओळ आहे. महादेव मोरेश्वर कुंटे यांनी 'राजा शिवाजी' नावाचे खंडकाव्य सुमारे दीडशे वर्षांपूर्वी लिहिले. शिवाजी महाराजांच्या बहिर्जी नाईक ह्या गुप्तहेराचे त्यातील दुसऱ्या खंडात वर्णन आहे. त्याचा ‘बहिर्जी नाईक’ ह्या नावाने कवितेच्या स्वरूपात शालेय क्रमिक पुस्तकात एके काळी समावेश होता. ती कविता आठवणीतल्या कवितांमध्ये आढळते.

त्या कवितेत बहिर्जींची तुलना नारदाशी केलेली आहे. नारदमुनी जसे क्षणात भूलोकी तर क्षणात स्वर्गलोकी संचार करत, तसाच बहिर्जी करत असे. त्याला चोरवाटा, ढोरवाटा ठाऊक होत्या. त्यामुळे तो कमी काळात दूरवर पोचायचा. शत्रूला वाटे, तो पन्हाळ्याला गेला; पण प्रत्यक्षात तो पोचलेला असायचा खानदेशात. कवितेतील ओळी अशा आहेत –

कधी चालतां पोचतो सूर्यलोकी
कधी आडवाटे फिरे स्वर्गलोकी
तसा हा बहिर्जी फिरे सर्व देशी
कशाचा पन्हाळा रिघे खानदेशी

अडकित्ता हे दुहेरी तरफेचा वापर असलेले, सुपारी कातरण्याचे वा फोडण्याचे हत्यार. खानदानी घराण्याचे गौरवचिन्ह म्हणून अडकित्त्याकडे प्राचीन काळापासून पाहिले जाते. तांबूल सेवन करणा-या साहित्यातील अडकित्ता हा महत्त्वाचा भाग असून सुपारी कातरण्यासाठी अडकित्त्याचा वापर होतो. ग्रामीण भागात बैठकीमध्ये पाहुण्यांसाठी पानपुडा ठेवला जातो. त्यामध्ये पान, बडिशेप, लवंगा, सुपारी, कात यांबरोबर सुपारी कातरण्यासाठी अडकित्तादेखील असतो.

लातूर तालुक्यातील मौजे तांदुळजा येथील कारागिरांचे अडकित्ते महाराष्ट्रभर प्रसिद्ध आहेत. तेथील अडकित्ता भारताची राजधानी दिल्लीसह विदेशातही पोचला आहे.

अडकित्त्याचा वापर केवळ सुपारी कातरण्यापुरता मर्यादित नाही. त्याच्या रचना-गुणधर्माचा भाषेच्या प्रांतात वावर असल्याचे दिसून येते. वडिलधाऱ्यांचा अडकित्ता असावा असा वाक्प्रचार पूर्वी प्रचलित होता. त्याचा अर्थ, आपल्यापेक्षा मोठ्या व्यक्तीचा आदर राखणे असा होतो. खुद्द अडकित्ता या शब्दाचा अर्थ ताब्यात किंवा प्रतिबंधात ठेवणारी व्यक्ती असा सांगितला गेला आहे. त्याशिवाय अडचणीत किंवा पेचात सापडणे या अर्थाने अडकित्त्यात सापडणे, अडकित्त्यात धरणे, अडकित्त्यात घालणे असे वाक्प्रचारही वापरात आहेत.

लोखंडी पोलाद, कठीण धातू, हवाई पोलाद, निकामी कानस यांपासून निरनिराळ्या प्रकारचे अडकित्ते तयार केले जातात. त्यासाठी लोहाराचा भाता, ऐरण यांसह मुंडशी, कानस, सांडस, छन्नी, हातोडा, घण, ठसा इत्यादी साहित्यांचा वापर केला जातो.

लपली आहे ती सर्व कला!

कलामहर्षी केकी मूस यांचा जन्म २ ऑक्टोबर १९१२ रोजी झाला. त्यांना बाबुजी म्हणत. बाबुजी हे पारशी समाजात जन्मले, ते तहहयात अविवाहित राहिले. त्यांची आई पिरोजाबाई सात्त्विक, प्रेमळ अन् दयाळू होत्या. वडील माणेकजी शांत, संयमी, सुशील व हिशोबीदेखील होते.

बाबुजींचा जन्म मुंबईतील उच्चभ्रू वसाहतीत – मलबार हिल येथे त्यांच्या मामांच्या घरी झाला. मामा स्वातंत्र्यपूर्व काळातील नामवंत बिल्डर होते. छत्रपती शिवाजी टर्मिनस ही त्यांनी बांधलेली वास्तू आहे. त्यांचे नाव आर.सी. नरिमन. मुंबईतील समुद्रकाठच्या एका टोकाला त्यांचेच नाव देण्यात आले आहे - नरिमन पॉर्इंट. मामांनी केकींचे शिक्षण- प्राथमिकपासून तर महाविद्यालयापर्यंत मुंबईत केले. केकींनी १९३३ साली पदवी प्राप्त केली.

मामा अविवाहित होते. त्यांनी केकीला त्यांचा मुलगा मानले होते. केकीने पदवी प्राप्त होताच लंडनला जाऊन कलाशिक्षण घेण्याची इच्छा प्रकट केली. परंतु मामाला त्यांचा उद्योग व्यवसाय केकीने सांभाळावा असे वाटत होते. केकी हट्टी होते. ते म्हणाले, “मामा कोठलेही ऐश्वर्य मला माझ्या निर्णयापासून दूर घेऊन जाऊ शकत नाही.” ते ऐकल्यावर मामा भडकले. त्यांनी केकींना त्यांच्या आईबाबांकडे पाठवून दिले. केकींनी त्यांची बॅग भरली व त्याच मिनिटाला मामांचा बंगला सोडला व रात्रीची कलकत्ता मेल धरली.

केकींचे बाबा, माणेकजी मूस हे १९३४ साली कालवश झाले. त्यांच्या आईचा आधार गेला. पण१९३३-१९३४ सालामध्ये केकींनी पाटणादेवी, तीर्थक्षेत्र बालझिरी, खुलताबाद, वेरूळ या ठिकाणी कित्येकदा जाऊन फोटोग्राफी केली, पेंटिंग्ज केली. केकींनाही वडिलांच्या निधनाने हादरा बसला. केकी त्यांच्या आईला तिच्या हॉटेल व्यवसायात मदत करू लागले. केकींनी लंडनला जाण्याचा विषय आईकडे कधीही काढला नाही. खुस्त्रो माणेकजी मूस हे केकींचे नाव, परंतु पिरोजाबाई लाडाने त्यांना केकी म्हणू लागल्या. त्याच नावाने ते जगप्रसिद्ध झाले.

मूळ इंग्रजी भाषण : नारायणराय हुईलगोळ
मराठी अनुवाद : प्रशांत कुलकर्णी

मराठी रंगभूमीने कर्नाटकाकडून नाट्याभिरुची आणि समज घेतलेली आहे. मराठी रंगभूमी इसवी सन १८७० च्या आधी अस्तित्वातच नव्हती. कन्नड रंगभूमीला 'गोम्बी अटाडवरू'(बाहुल्यांचा खेळ), 'भागवत अटाडवरू'(भागवत खेळ) आणि 'यक्षगान अटाडवरू'(यक्षगानाचा खेळ) यांसारख्या आविष्कारांची परंपरा आहे. ते खेळ रामायण-महाभारत यांच्यासारख्या महाकाव्यावर, भागवत पुराणातील विषयांवर बेतलेले असत. 'श्रीकृष्ण पारिजात' नावाचा लोकनाट्याचा आविष्कारही प्रसिद्ध आहे. ते खेळ फलाटावर होत असत - जसे इंग्लंडमध्ये शेक्सपीयरच्या काळात होत असत, तसे. 'गोम्बी अटाडवरू'मध्ये काम करणारे कलाकार वेगवेगळया पात्रांसाठी वेगवेगळे मुखवटे वापरत असत. 'भागवत अटाडवरू' आणि 'यक्षगान अटाडवरू' मध्ये काम करणारे कलाकारसुद्धा वेगवेगळया भूमिका करत, नृत्ये करत, तसेच, मोठमोठाले संवाद/भाषणे म्हणत. मुळची भाषा ही संस्कृतप्रचुर कन्नड असे हे खरे, परंतु त्यात काम करणारे कलाकार प्रामुख्याने ग्रामीण भागातील असत. त्यामुळे, त्यांच्याकडून ग्रामीण कन्नड भाषा वापरली जात असे.

त्यानंतर नाटक मंडळ्या आल्या. त्या उत्तर कर्नाटकाच्या आसपास असलेल्या मिरज, इचलकरंजी, कोल्हापूर, सांगली, कुरुंदवाड यांसारख्या मराठी संस्थानिकांच्या राज्यात खेळ करण्यासाठी जात-येत असत. त्या भागात असलेले लोक प्रामुख्याने कन्नड बोलत असत. एकदा, सांगली संस्थानिकांच्या राजाने तसे खेळ मराठीतून व्हावे म्हणून विष्णुदास भावे नावाच्या व्यक्तीस नाटक मंडळी सुरू करण्यास पाचारण केले आणि 'भागवत खेळ'च्या धर्तीवर नाटक करण्यास सांगितले. त्यांनी पैशांची व्यवस्था केली आणि मराठी नाटक मंडळी सुरू झाली. त्या मंडळीने रामायण-महाभारतातून कथानके घेऊन नाटके बसवणे सुरू केले. साधारण, त्यांची पद्धत पुढीलप्रमाणे असे:

जूचंद्र हे गाव रांगोळी कलाकारांसाठी प्रसिद्ध आहे. ते ठाणे जिल्ह्याच्या वसई तालुक्यात येते. जूचंद्रचे कलाकार प्रसिद्धीच्या झोतात नव्वदच्या दशकापर्यंत फारसे नव्हते. परंतु तेव्हा सुनील गावसकर करत असलेल्या ‘थम्स अप’च्या जाहिरातीत थम, अंगठा चितारला आहे जूचंद्र येथील जयवंत रामचंद्र पाटील यांनी म्हणजे जयवंत पेंटरने. ती गोष्ट ऐंशीच्या दशकातील. जयवंत पेंटर हयात नाहीत. तेथील भालचंद्र म्हात्रे हेदेखील रांगोळी आणि गणेशोत्सवातील देखावे यांसाठी प्रसिद्ध आहेत. गावासाठी १९९० साल महत्त्वाचे ठरले. वसई शहरातील शिक्षक, चित्रकार व रांगोळीकार शंकर मोदगेकर यांनी जूचंद्र गावातील शालेय, महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांसाठी रांगोळीचे वर्कशॉप घेतले. तशी वर्कशॉप अनेकदा झाल्यानंतर, तेथील मुलांना ती गोडी लागली. त्यातूनच तयार झाली पन्नासेक कलाकार मंडळी. त्यांतील भूषण लक्ष्मीकांत पाटील, शैलेश पाटील, हर्षद पाटील, प्रणीत भोईर, प्रदीप भोईर, जयकुमार भोईर, जयेश म्हात्रे ही काही नावे त्यांपैकी. भूषणला तर फारच लौकिक लाभला. त्यांचा जन्म २६ जानेवारीचा (१९७९). त्यांचे आईवडील शेतकरी. भूषण यांचे शिक्षण जूचंद्र शाळेत आणि वसईतील आप्पासाहेब वर्तक महाविद्यालयात (एम.ए. बी.एड.) झाले. त्यांची रांगोळीशी ओळख अकराव्या वर्षी झाली, ती शंकर मोदगेकर यांच्या कार्यशाळेत. भूषणने महाविद्यालयीन शिक्षण पूर्ण केले ते त्याला रांगोळीसाठी मिळालेल्या मानधनातून. त्याचा भाऊ हर्षद पाटील यानेही डिप्लोमापर्यंतचे शिक्षण घेतले व तोही आर्ट टिचर म्हणून नोकरी करत आहे.

‘भूगंधर्व’ रहिमतखाँ

इसवी सन 1900 च्या सुमारास नेपाळ नरेशांनी नेपाळमध्ये खास संगीत महोत्सव आयोजित केला होता. बनारसहून आलेल्या एका अवलिया गायकाने तिथे सर्वांचे लक्ष वेधून घेतले. महोत्सवात जेव्हा त्याने आपले गाणे पेश केले, तेव्हा त्या गाण्यात खानदानी गायकी, मधुर-सुरेल आवाज आणि ग्वाल्हेर घराण्याच्या वैचित्र्यपूर्ण व वैशिष्ट्यपूर्ण तयार ताना ऐकून श्रोते दिङमूढ झाले. नेपाळच्या महाराजांकडून त्या गायकाला प्रथम क्रमांकाचा मान मिळाला. ते होते ‘रहिमतखाँ’. तेथूनच पुढे लोक त्यांना ‘भूगंधर्व’ म्हणून ओळखू लागले.

अमोल चाफळकर हे सोलापूर येथील एक नामांकित आर्किटेक्ट. पण त्यांचे प्रेम इमारती बांधण्याइतके, किंबहुना काकणभर जास्तच चित्रांवर, शब्दांवर, सुरांवर आणि शिल्पांवर. त्यांच्या या प्रेमातूनच साकारले आहे 'कला साधना केंद्र'. साधना म्हटल्यावर ती खडतर असणार, पण काळाच्या ओघात बदलणा-यास कलाव्यवहाराच्या रेट्यात ती ‘साधेना’शी होऊ लागली. सर्व कलांवर निःसीम प्रेम करणा-या एका संवदेनशील कलाकाराचे हे प्रांजळ अनुभवकथन. या कथनातून काही नवीन सुहृद जोडले गेले तर वाटेवरच्या काही काचा नक्कीच कमी होतील...

चित्र, शिल्प, नृत्य, साहित्य, संगीत, नाट्य, छायाचित्रण, चित्रपट, योग अशा सा-या कलांचा समावेश असलेल्या ‘जीवन-समृद्धी’ शिबिराची कल्पना पुढे आली तेव्हा मी आपणहून त्यात सामील झालो. दोन दिवसांचे पहिले शिबिर झाले ते नापासांच्या शाळेत. उद्देश होता मुलांना उमेद देणे, त्यांचा आत्मविश्वास वाढवणे, मनावरचे दडपण कमी करून त्यांना मोकळे करणे. अपेक्षेप्रमाणे मुले खुलली, एकमेकांना मदत करत त्यांनी प्रत्येक कलेचा आनंद घेतला. आपल्याला हे सारे आवडतेय, करायला जमतेय, पुन्हा करावेसे वाटतेय असे त्यांनी सांगितलं. मुलांबरोबर आम्ही सा-या शिक्षक मंडळींनीही ते शिबिर खूप एन्जॉय केले. आम्हाला बरेच काही मिळाले. त्यासाठी तुम्ही इतका वेळ कसा काढलात? मला कोणीतरी विचारले.

पुण्यापासून पन्नांस किलोमीटर अंतरावर असलेले भुलेश्वर हे ठिकाण तेथे तेराव्या शतकात बांधण्यात आलेल्या शंकराच्या प्राचीन मंदिरासाठी ओळखले जाते. देवगिरी राजांच्या कालखंडात हेमाडपंथी मंदिरे मोठ्या संख्‍येने बांधण्यात आली होती. भुलेश्वरचे मंदिर इ.स. 1230 मध्ये निर्माण करण्यात आले असे मानले जाते. त्या मंदिरातील शिल्पे हा शिल्पसौंदर्याचा उत्तम आविष्कार आहे. भुलेश्‍वरच्‍या मंदिरात स्त्रीरुपातील गणेशमूर्तीचे दुर्मिळ शिल्प पाहता येते.

भुलेश्वरचे मंदिर पुरंदर तालुक्यातील माळशिरस गावाजवळ आहे. ते मंदिर दौलतमंगल या किल्‍ल्‍यामध्ये सामावलेले आहे. पुणे शहराच्या दक्षिणेकडे असलेली सह्याद्री पर्वताची उपरांग 'भुलेश्वरची रांग' म्हणून ओळखली जाते. ती रांग पूर्व-पश्चिम अशी पसरलेली आहे. त्या रांगेत सिंहगड आणि मल्हा‍रगड यांच्या सोबतीने दौलतमंगल किल्ला उभा आहे. त्या किल्‍ल्‍याचे काही बुरूज आणि प्रवेशद्वार वगळता केवळ भग्नावशेष उरले आहेत.

भुलेश्वर मंदिराबाबत एक दंतकथा प्रसिद्ध आहे. देवी पार्वतीने भगवान शंकरासाठी नृत्य केले आणि महादेवांना पार्वतीची भुरळ पडली. त्यानंतर त्यांचा हिमालयात विवाह झाला. महादेवाला पार्वतीच्या सौंदर्याने भूल पाडली, म्हणून ते ठिकाण भुलेश्वर नावाने ओळखले जाऊ लागले.

‘जे जे स्कूल ऑफ आर्ट’मधून चित्रकलेचे शिक्षण घेतेलेली मैत्रेयी नामजोशी जेव्हा ‘आयआयटी’मध्ये थिसिस प्रोजेक्ट करत होती तेव्हा, तिला तिने कागदाची चौकट मोडून खुल्या दिलाने तिची कला मांडली पाहिजे असे वाटले आणि मग चहाच्या एका कट्ट्याचा कायापालट झाला!

मैत्रेयी सांगते, “जेव्हा मी प्रोजेक्ट सुरू केले तेव्हा फार विचार न करता मोठ्या भिंतीवर माझ्या ब्रशला करामत करू द्यायची इतकेच डोक्यात होते, पण हळुहळू चित्र आकार घेऊ लागले. तेव्हा जाणवले, की यामागे काही विचार असला, काही संकल्पना असली तर गंमत आहे … चित्र पूर्ण झाले तेव्हा त्या जागेशी लोक वेगळा संवाद साधू लागले … वेगळा आनंद आणि अनुभव घेऊ लागले तेव्हा एक डिझायनर म्हणून मला समाधान मिळाले.”

मैत्रेयीसाठी एक चित्रकार, एक डिझायनर म्हणून तो अनुभव नवी दिशा देणारा होता. जेव्हा ‘मास्टर ऑफ डिझाईन’ अभ्यासक्रमाची सांगता झाली आणि प्लेसमेंट नक्की होऊ लागल्या तेव्हा आयटीच्या क्षेत्रात इंटरफेस डिझायनर म्हणून काम करण्याला पुष्कळ वाव होता आणि पैसाही चांगला होता, पण मैत्रेयीच्या मनात मोठ्या कॅनव्हासवर मोकळ्या मनाने काम करण्याचे जबरदस्त आकर्षण होते. तिने त्याच कलेला व्यावसायिक रूप देण्याचे ठरवले. ‘जे जे स्कूल ऑफ आर्ट’मध्ये चित्रकलेचे तंत्र आणि कसब उत्तम रीतीने शिकवले जाते आणि संकल्पनात्मक विचाराचे शिक्षण ‘इंडस्ट्रियल डिझाईन सेंटर’मध्ये झाले होतेच, पण केवळ कलाकार म्हणून काम करून पुरेसे नव्हते, त्या कामाला पूर्णवेळ व्यावसायिक स्वरूप देणे हे वेगळे आव्हान होते.

मैत्रेयी म्हणाली, “लोकांशी बोलणे, माझे काम त्यांना समजावून सांगणे, माझ्या संकल्पना त्यांच्यापर्यंत पोचवणे, त्यांना काय अभिप्रेत आहे हे समजून घेणे आणि  सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे आर्थिक बाजू सांभाळून काम करणे या नवीन गोष्टी मी शिकले.”