सुरंजन खंडाळकर याच्या घरी गाणे हॉलभर जणू भरून राहिलेले आहे. हॉलमध्ये मृदुंग, तबला, वीणा, हार्मोनियम तर शोकेसमध्ये लहानमोठी सन्मानचिन्हे आणि भिंतीवर संगीतातील दिग्गजांसह सुरंजन आणि शुभम् या भावंडांची छायाचित्रे! त्यातूनच त्या मुलांच्या भरीव वाटचालीचे दर्शन होते.

आलोक राजवाडे याने वयाची तिशीही गाठलेली नाही, मात्र त्याने वैचारिक प्रगल्भतेचा मोठा पल्ला गाठला असल्याचे त्याच्या बोलण्यावरून जाणवते. आलोकचे काम त्याच्या ‘पुरुषोत्तम’ स्पर्धेतील ‘दोन शूर’ ’सारख्या एकांकिकेपासून ‘गेली एकवीस वर्षें’ या मोठ्या व महत्त्वाच्या नाटकापर्यंत नजरेत भरते. आलोक पुण्यात वाढला, मोठा झाला. त्याने त्याचे शालेय शिक्षण ‘अक्षरनंदन’’सार‘ख्या प्रयोगशील शैक्षणिक संस्थेत पूर्ण केले. त्या शाळेत त्याच्यामधील ‘’वेगळ्या’’ माणसाची बीजे रुजली गेली आहेत. तो वेळ मिळेल तेव्हा ‘अक्षरनंदन’’मध्ये शिकवण्यासही जातो.

आलोकने शाळेत नववीत असताना ‘‘जागर’’च्या एका नाटकात काम केले होते. कॉलेजमध्ये त्यांचा कॉलेजचा ग्रूपच मस्त जमला व तो आपोआप नाटकांकडे वळला गेला. ‘बीएमसीसी’त त्याचे दोस्त होते अमेय वाघ, ओम भूतकर. त्यांनी ‘‘पुरुषोत्तम’’साठी एकांकिका केल्या. ‘‘दोन शूर’’मध्ये रंगमंचावर प्रत्यक्ष एक मोठी बैलगाडी, तिची फिरती चाके, भोवतीच्या मिट्ट काळोखात जंगलाच्या वाटेने गाडी हाकणारा गाडीवान असे दृश्य येते. गाडीत बसलेला असतो शहरी ‘हापिसर’ - सरकारी कामासाठी एस.टी.तून उतरून गावाकडे निघालेला,’ दोघांतील संवाद म्हणजे ती एकांकिका. दोघे आतून टरकलेले आहेत पण स्वतःच्या शूरपणाचे दाखले देऊन परस्परांपासून स्वतःच्या बचावाचा व्यूह रचतायत आणि त्यातून नाट्य घडतंय. ती एकांकिका ‘पुरुषोत्तम’’मध्ये अनेक बक्षिसांची धनी झाली.

श्रीराम जोग हे इंदूर येथील नाट्यकलावंत. वय वर्षे छप्पन. त्यांना अभिनयाची उत्तम जाण आहे. त्यांच्या कलात्मक व्यक्तिमत्त्वाला नाट्यदिग्दर्शन आणि कलादिग्दर्शन असे इतरही पैलू आहेत. ते गेल्या छत्तीस वर्षांपासून इंदूर येथे ‘नाट्यभारती इंदूर’ या संस्थेशी संलग्न राहून काम करत आहेत.

कमी उंची आणि मध्यम बांधा असलेले श्रीराम जोग प्रथमदर्शनी सर्वसाधारण व्यक्ती वाटतात. मात्र ते बोलू लागले, की त्यांचा खर्जाकडे झुकणारा आवाज ऐकणाऱ्याचे चित्त वेधून घेतो. पांढरी दाढी, डोळ्यांवर असलेला चष्मा आणि त्यापलीकडील करारी नजर समोरच्याच्या नकळत त्याला त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात गुंतवून ठेवते आणि त्यानंतर त्यांचे मृदू बोलणे त्याला आपलेसे करून टाकते. जोग यांच्याशी बोलताना दोन गोष्टी प्रकर्षाने जाणवतात. एक - त्यांचा प्रांजळपणा. आणि दोन - त्यांचे कलेशी जुळलेले नाते.

राधिक वेलणकरबाबत ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’वर लिहिलेल्‍या लेखाला चांगला प्रतिसाद मिळाला. 'जय महाराष्‍ट्र न्‍यूज'चे कार्यकारी संपादक प्रसन्‍न जोशी यांनी तो लेख आवडल्‍याचे जातीने कळवले. ते लिखाण करण्‍यामागील हेतू नवी पिढी परंपरागत जीवनचाकोरी सोडून आयुष्‍याच्या नवनव्‍या वाटा धुंडाळण्याचा प्रयत्‍न करत आहे हे अधोरेखित करणे हा होता. योगायोगाने राधिकाचा लेख प्रसिद्ध झाला त्याच दिवशी तशाच आणखी एका मुलीशी माझी भेट घडून आली.

नेहा बोस! वय वर्ष चोवीस. वडील मूळ बंगालचे तर आई महाराष्‍ट्रीयन. दोघेही इंजिनीयर म्‍हणून कार्यरत. घरात नेहा आणि तिचे आईवडील असे तिघेच. ते ठाण्‍याचे सुखवस्‍तू कुटुंब. नेहा वडिलांमुळे बंगाली, तर आईमुळे मराठी बोलते. तिच्‍या आईवडिलांची तिनेही आय.टी. इंजिनीयर व्‍हावे अशी इच्‍छा होती. नेहाच्‍या आईवडिलांनी मनोमन ‘नेहा इंजिनीयरिंगचा कोर्स करेल, त्‍यानंतर एम.बी.ए., मग ती पुढील शिक्षणासाठी परदेशी जाईल’ अशी आखणी करून ठेवली होती. नेहाला मात्र तिचे निर्णय इतरांनी घेऊन तिच्‍या आयुष्‍याची वाट ठरवून टाकावी हे रुचले नाही. ती आय.टी.च्‍या थर्ड सेमिस्‍टरच्‍या परीक्षांत सर्व विषयांत जाणीवपूर्वक नापास झाली. तिने कॉलेजमधून बाहेर पडून थेट टी.व्‍ही. जगतात इंटर्न म्‍हणून प्रवेश केला. तिचा तो निर्णय तिच्‍या आईवडिलांसाठी धक्‍कादायक होता.

‘रॉबी डिसिल्वा हे पहिले मराठी/भारतीय ग्राफिक आर्टिस्ट, की ज्यांना युरोपीयन डिझायनरच्या बरोबरीने सन्मानाने वागवले गेले! रॉबी यांनी ग्राफिक डिझाईन क्षेत्रात जागतिक दर्जा व कौशल्य सिद्ध केल्यानेच त्यांना इटालीच्या मिलान शहरातील प्रसिद्ध ‘स्टुडिओ बोजेरी’ ह्या ठिकाणी सन्मानाने बोलावले गेले. तसेच, लंडनच्या ‘जे. वॉल्टर थॉम्पसन’ जाहिरात संस्थेत ज्येष्ठ कला दिग्दर्शक ह्या त्या काळातील अत्यंत दुर्मीळ पदाने सन्मानित केले गेले. रॉबी हे एकमेव भारतीय डिझायनर, की ज्यांना इंग्लंडच्या राजघराण्याकडून F.C.S.D. पदवीने सन्मानित केले गेले. फॅशन डिझाईनच्या नवनवीन वाटा पॅरिसला सुरु होतात हा समज असलेल्या काळात रॉबी डिसिल्वा व इतर काही युरोपीय प्रतिभावंत यांनी तो मान काही काळ लंडन व मिलान (इटली) येथे खेचून आणला!

रॉबी यांचा जन्म मुंबईजवळ वसईचा. त्यांची युरोपातील प्रतिभाशाली पंधरा-वीस वर्षांची कारकीर्द वगळली तर त्यांचे सारे आयुष्य वसई-मुंबईत गेले. त्यांनी आई-वडिलांची व कुटुंबाची काळजी वाहिली. ते स्वत:च वृद्धावस्थेत वसईला राहतात.

'ऑर्गन' हे पाश्चात्य संगीतामध्ये सर्वात गुंतागुंतीचे आणि महत्वाचे एक वाद्य. दिसायला सर्वसाधारण आपल्या पायपेटीसारखेच, पण तंत्रज्ञान आणि बांधणी वेगळी असल्याने अधिक नादमाधुर्य निर्माण करणारे. इंग्रज राजवटीत भारतातील चर्चमध्ये वाजवण्यात येणाऱ्या या सुरेल वाद्याचा बालगंधर्व, गोविंदराव टेंबे यांसारख्या दिग्गजांनी त्‍यांच्‍या संगीत नाटकांमध्ये वापर करून त्याला न्याय दिला. त्‍या वाद्यानेही स्‍वतःच्‍या सुरेल स्‍वरांच्‍या साथीने भारतीय संगीताचा अप्रतिम नमुना सादर केला. त्‍या वाद्याच्या जादुई आविष्काराने जगाला भुरळ घातली होती. परंतु इलेक्ट्रॉनिक्सच्या क्रांतीमुळे त्याचे उत्पादन पूर्णपणे थांबले. त्याच्या निर्मितीचे तंत्र आणि वाजवण्याची कला नवीन पिढीला अवगत नसल्यामुळे वापरात असलेले ऑर्गनही अडगळीत जाऊन पडले. ऑर्गन काळाच्या ओघात नामशेष होऊ लागले. मात्र त्‍या गुणी वाद्याचे असे लुप्त होणे कोकणातील खेडेगावात राहणा-या एका सुज्ञ संगीतकाराला मान्य नव्हते. त्याने ऑर्गनच्या नवनिर्मितीचा ध्यास घेतला. त्या अवलियाचे नाव आहे उमाशंकर उर्फ बाळ दाते.

संजय क्षत्रिय यांनी गणेशाची रूपे विविध प्रकारचे साहित्य वापरून साकारली आहेत. त्यांनी पांढरी पावडर आणि डिंक यांच्या साहाय्याने अर्धा इंच ते तीन इंच आकारांच्या सूक्ष्म गणेशमूर्ती साकारल्या आहेत. त्यांनी तो छंद वयाच्या अठराव्या वर्षापासून जोपासला आहे. वास्तवात ते विडी कामगाराचा पोटी जन्‍माला आले. घरात शिक्षणाचा संस्कार नव्हता. संजय यांचे शिक्षणही जेमतेम नववीपर्यंत झाले. त्यांनी घरांना रंग देऊन संसाराचा गाडा संभाळणे सुरू केले व त्याबरोबर, त्यांनी स्वतःचा छंदही जोपासला.

संजय क्षत्रिय नासिक जिल्ह्यात सिन्नरला बंगलीवजा घरात राहतात. त्यांचे बंधू त्याच बंगल्यात मागील बाजूस असतात. संजय त्यांच्या छंदकलेचे प्रदर्शन दरवर्षी गणपतीत सिन्नर शहरी मांडतात. ते म्हणाले, की त्यांच्याकडे त्यांनी निर्माण केलेल्या एकतीस हजार कलाकृती जमा आहेत. त्या या प्रदर्शनानिमित्ताने बाहेर येतात. त्या सर्व मांडायच्या तर दोन हजार चौरस फूट जागा लागेल. एरवी, त्या कोठे ठेवायच्या हा प्रश्नच असतो. नासिकच्या आनंद बोरा नावाच्या पत्रकाराने त्यांच्या मित्रांचे प्रदर्शन नासिकला भरवले होते, तेवढाच मूर्तीचा सिन्नरबाहेरचा प्रवास !

मी सर्वसाधारण रसिक प्रेक्षक आहे. माझ्या रसिकतेचा अपमान करणारे दोन प्रसंग माझ्या वाट्याला आले. एक – जुन्या नाटकाचे अभद्र रूप व दोन – जुन्या अभंगाचे विकृत सादरीकरण.

कै. गोविंद बल्लाळ देवल यांच्या ‘संगीत संशयकल्लोळ’ या नाटकाचे २०१६ शतकमहोत्सवी वर्ष असल्याची पर्वणी साधून ‘प्रशांत दामले फॅन फाउंडेशन’ने ते नाटक रंगभूमीवर आणले होते. मी नाटकाचा प्रयोग पाहिला.

नव्या ‘संशयकल्लोळ’मध्ये राहुल देशपांडे आणि प्रशांत दामले हे दोघे प्रमुख भूमिकांत असणार असे जाहीर झाल्याने प्रेक्षकांमध्ये उत्सुकता होती. राहुल देशपांडे हे सध्याचे महाराष्ट्रातील लोकप्रिय रंगभूमी गायक कलाकार. दामले यांनी तर लोकप्रियतेचे अनेक विक्रम केले आहेत. त्यांनी या अगोदर सौभद्र या आणखी एका लोकप्रिय संगीत नाटकाचे प्रयोग केले होते.

त्यावेळचे तंत्र वापरूनच हा नवीन प्रयोग बसवण्यात आला. मूळ संशयकल्लोळ हे पाच अंकी नाटक होते. त्यात अनेक प्रवेश आहेत. ‘संशयकल्लोळ’ नाटकातील पदांची संख्या ‘सौभद्र’/‘स्वयंवर’/‘मानापमान’ या जुन्या नाटकांच्या तुलनेने खूपच कमी म्हणजे फक्त तीस एवढी आहे. त्यांपैकी अठरा पदे पहिल्या दोन अंकात आहेत. अश्विनशेठ, रेवती आणि फाल्गुनराव (हो. हो. मूळ नाटकात त्यालाही पाच पदे आहेत) यांच्या तोंडी एकूण सत्तावीस पदे येतात. ‘हृदयी धरा हा बोध खरा’ हे पद दोनदा आहे.

प्रसिद्ध कवी प्रकाश होळकर हे नाशिक जिल्ह्याच्या निफाड तालुक्यातील लासलगावचे. त्यांची लासलगावला त्यांच्या राहत्या घरी भेट घेतली, तेव्हा ते व्यग्र होते ते त्यांच्या गाईला औषधोपचार करण्यात. होळकर मूळ आहेत शेतकरी. त्यांच्या चेहऱ्यावर गाईच्या प्रकृतीची काळजी दिसत होती. त्यांचे उदरनिर्वाहाचे मुख्य साधन शेती हेच आहे व त्यांनी शेतीत अनेक प्रयोग केले आहेत. त्यांची शेती दहा एकर आहे.

होळकरांचा जन्म ५ मे १९६३ चा. त्यांचे बी.ए.पर्यंतचे शिक्षण लासलगावलाच झाले.  त्यांनी एम.ए. नाशिकमधून केले. घरात साहित्यिक वारसा जरी नसला तरी कुटुंबावर लोकसंस्कृतीचा प्रभाव होता. त्यांच्या पत्नी एम. ए. (इंग्रजी) आहेत. त्या  घर सांभाळून होळकरांना शेती व्यवसायात सहकार्य करतात. त्यांनाही साहित्याची जाण व आवड आहे. मुलगी सृष्टी दहावीमध्ये व मुलगा सृजन नववीमध्ये शिकत असून दोघेही  मराठी माध्यमातून शिक्षण घेत आहेत.