मराठीतील स्त्री लिखित आणि रंगभूमीवर आलेले पहिले गद्य नाटक अशी गिरीजाबाई केळकर यांच्या ‘पुरुषांचे बंड’ या नाटकाची ओळख आहे. १९१२ मध्ये हे नाटक रंगभूमीवर आले व १९१३ साली त्याचे पुस्तक प्रकाशित झाले. पुस्तकाला श्री. कृ. कोल्हटकरांची प्रस्तावना आहे. ‘बायकांचे बंड’ नावाचे नाटक १९०७ मध्ये रंगभूमीवर आले होते. ते संगीत नाटक होते. आणि ते बऱ्यापैकी लोकप्रियही झाले असावे. (कारण केवळ सात वर्षांत त्याच्या तीन आवृत्त्या निघाल्या होत्या). ‘बायकांचे बंड’नंतर पाच-सहा वर्षांत ‘पुरुषांचे बंड’ रंगभूमीवर यावे हा योगायोग होता का? निश्चितच नव्हता!

लेखिकेने निवेदनात म्हटले आहे, “एका संभाषणात काही काही गोष्टी पुरुषांना करता येण्यासारख्या असूनही ते त्या करत नाहीत हे मी जेव्हा दाखवून दिले तेव्हा स्नेही म्हणाले, ‘वहिनी तुम्ही तर उलटे आम्हालाच बंडखोर ठरवलेत. तर याविषयी एखादे सामाजिक नाटकच लिहाना.’ त्यावर मी म्हटले, बरं तर. मी जेव्हा नाटक लिहायला बसेन तेव्हा पहिल्याने ‘पुरुषांचे बंड’ हेच नाटक लिहिन.”

बार्इंनी हे नाटक फक्त पंधरा दिवसांत लिहिले असे त्या सांगतात. प्रस्तावनेत श्री. कृ. कोल्हटकर अधिक खुलासा करताना म्हणतात, ‘बायकांचे बंड’ या नावाचे एक रसभरित नाटक एका नाटककाराने लिहिले आहे. पुरुषांनी रूपाच्या व पराक्रमाच्या बळाने स्त्रियांवर मिळवलेल्या विजयाचे पुरुषवर्गीय कारागिरीने कौशल्यसर्वस्व खर्च करून रंगवलेले चित्र पुरुषांमध्ये लोकप्रिय व्हावे यात नवल नाही. रा. रा. खाडिलकरांनी पुरुषांची बाजू जितकी चांगली रंगवली आहे, तितकीच एखाद्या नाटककर्तीकडून स्त्रियांची बाजू पुढे येणे आवश्यक होते.’

आता यावरून स्पष्ट होते, की खाडिलकरांच्या ‘बायकांचे बंड’ या लोकप्रिय झालेल्या  नाटकाला प्रत्युत्तर म्हणून गिरीजाबार्इंनी ‘पुरुषांचे बंड’ लिहिले. खाडिलकरांची जी नाटके अधिक लोकप्रिय ठरली त्या ‘मानापमान’, ‘स्वयंवर’ यांच्या अगोदरचे नाटक ‘बायकांचे बंड’ हे संगीत नाटक होते आणि त्यात रागदारीवर आधारित तीस पदे होती. या कारणांमुळे या दोन ‘बंडां’चा विचार एकत्रितपणे करणे अधिक उचित ठरेल.

रत्नागिरी जिल्ह्यातील ‘अलकनंदा’ आणि ‘वरुणा’ या दोन नद्यांच्या संगमावर वसलेले ‘संगमेश्वर’ हे ‘कसबा संगमेश्वर’ म्हणून ओळखले जाते. त्या गावात दोन गोष्टी प्रमुख आहेत, त्या म्हणजे चालुक्यकालीन श्रीकर्णेश्वर मंदिर आणि धर्मवीर छत्रपती संभाजी महाराज यांचे तेथील वास्तव्य. कसबा हे गाव समुद्र किनाऱ्यालगत नाही, पण तेथील नव्वद ते पंच्याण्णव टक्के घरांमधील तरुण हे होड्या बांधणीचे काम करतात. कसब्याची ती एक महत्त्वपूर्ण ओळख आहे.

‘कसबा’ या फारसी शब्दाचा अर्थ ‘वस्ती’. ‘संगमेश्वर’ गावाचे खरे नाव ‘नावडी’. इसवी सनापूर्वी महाराष्ट्रामध्ये जैन आणि लिंगायत धर्मीय राज्ये होती, त्यांपैकी जैन पंथीयांची राजधानी कपिलतीर्थ (कोल्हापूर) येथे होती, परंतु संगमेश्वर हे त्यांचे राज्यकारभाराचे प्रमुख केंद्र होते. त्यानंतर महाराष्ट्रामध्ये सूर्यवंशी घराण्याचे राज्य आले. त्यांच्यापैकी एका राजाची राजधानी संगमेश्वर येथे होती.

चित्रे दाखवून कथाकथन करणारे ते चित्रकथी. हरदास, गोंधळी जशी कथा सादर करतो व रात्र जागवतो अथवा हरदासी कीर्तनकार जसे उत्तररंगात आख्यान लावतात तसाच पूर्वी चित्रकथी समाज रात्रभर रामायण, महाभारत आणि पुराणे यांतील कथांवर तयार केलेल्या चित्रांनुसार निरुपण करत असे. हुबेहूब चित्रांमधून आणि प्रभावी संवाद कौशल्यातून कथा जिवंत करण्‍यात त्‍या समाजाचा हातखंडा असे. महाराष्ट्रात चित्रकथींच्‍या पैठणशैली आणि पिंगुळीशैली अशा दोन शैली प्रसिद्ध आहेत. मानवाला जेव्हा लिखित भाषा अवगत नव्हती, त्याकाळी चित्रभाषेचा जन्म झाला. विविध प्रकारची चित्रे काढून त्याद्वारे कथाकथन करण्याची कला मानवाने निर्माण केली. रामायण, महाभारत यांसारखे धार्मिक ग्रंथ हे प्रथम चित्रांच्या भाषेत प्रकाशित झाले व चित्रांच्या भाषेतूनच त्या ग्रंथांचे वाचन सुरू झाले. गावोगावी भटकंती करून मंदिरे, धमर्शाळा यांमधून चित्ररूपी ग्रंथांचे वाचन करणारा एक समाज निर्माण झाला. तो चित्रकथी समाज होय.

चित्रकथी चित्रांद्वारे जी कथा सांगतात त्याला ‘पोथी सांगणे’ असे म्हणतात. दीड बाय दोन आकाराच्या कागदाच्या तुकड्यांवर ही चित्रे काढली जातात. चित्रे काढण्यासाठी लाल, काळी माती, पांढरा शाडू, हिरव्या रंगासाठी झाडांची पाने अशा निसर्गातील रंगांचा वापर केला जात असे. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील कुडाळ, पिंगुळी परिसरातील ‘ठाकर’ समाज हा चित्रकथी समाज म्हणून ओळखला जातो. त्या समाजातील लोकांनी त्यांच्या परंपरेचा वारसा टिकवून ठेवला आहे. चित्रकथी गणेशोत्सव आणि नवरात्रात सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात पोथ्या सांगण्याचे काम करतात.

पिंगुळी आणि पैठणशैली प्रमाणेच राजस्थानी चित्रकथीशैलीही प्रसिद्ध आहे. गणपत सखाराम मसगे व डॉ. वसंत गंगावणे या सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील लोककलावंत, अभ्यासकांनी चित्रकथी लोककलेला आंतरराष्ट्रीय प्रतिष्ठा प्राप्त करून दिली आहे. गणपत सखाराम मसगे यांना त्या कलेच्या प्रसारासाठी ‘संगीत नाटक अकादमी’चा पुरस्कारही प्राप्त झाला आहे.

सोमेश्वराच्या ‘मानसोल्लास’ या ग्रंथात चित्रकथीची व्याख्या दिलेली आहे ती अशी:

वर्णकै: सह यो वक्ति स चित्रकथको वर: गायका यव्र गायन्ति विना तालैर्अनोहरम्

रांगोळी हे शुभचिन्ह म्हणून भारतीय संस्कृतीचे आणि संस्कारांचे प्रतीक आहे. भारतात घरातील देवघरापुढे किंवा अंगणात छोटीशी का होईना रांगोळी रोज काढतात. दिवाळी ह्या सणाचे आणि रांगोळीचे नाते पुरातन आहे. दिवाळीत काढायच्या रांगोळीची मजा, हौस काही और असते.

ठिपक्यांच्या, गाठीच्या, वेलबुट्टीच्या, स्वस्तिक, ज्ञानकमळ अशा शुभचिन्हांच्या आणि अगदी अलिकडील काळातील ‘संस्कारभारती’च्या मुक्तशैलीच्या, असे रांगोळ्यांचे काही प्रकार प्रचलीत आहेत. शुभ, मंगलकारक शक्तींचे स्वागत करण्यासाठी घराच्या उंबरठ्यावर, घरासमोरील अंगणात, देवघरात आणि तुळशीवृंदावनासमोर रांगोळी काढून लक्ष्मीचे - शुभ शक्तीचे, मांगल्याचे - स्वागत करण्याची प्रथा भारतात पुरातन काळापासून चालत आली आहे. घरे बैठी व पुढेमागे मोकळी जागा असणारी होती तेव्हा घरातील स्त्रिया भल्या पहाटे घरासमोरील अंगण झाडून, शेणसडा टाकून त्यावर शुभ्र रांगोळी काढत असत. रांगोळी घालणा-या स्त्रीचे वर्णन कवी केशवसुत यांनी त्यांच्या सव्वाशे वर्षांपूर्वीच्या ‘रांगोळी घालताना पाहून’ ह्या कवितेत केले आहे. केशवसूत म्हणतात,

होते अंगण गोमयें सकलही संमार्जिले सुंदर
बालार्के आपली प्रभा वितरली नेत्रोत्सवा त्यावर

रांगोळी हा स्त्रियांचा जिव्हाळ्याचा विषय आहे. ती तिच्या मनातील प्रेमभाव, वात्सल्य, ममता रांगोळीचे ठिपके जोडून, सुंदर नक्षी रेखून आणि विविध रंग भरून, साध्यासुध्या रांगोळीचा गालिचा विणते आणि तिच्याच कलाकृतीकडे पाहून आनंदून जाते, समाधान पावते. दारासमोर, देवघरात आणि तुळशीवृंदावनापुढे रेखलेली समाधानाची रांगोळी पाहून लक्ष्मीदेवता प्रसन्नतेने आणि आनंदाने त्या घरात प्रवेश करते ही त्यामागची भावना.

चैत्र महिन्यात काढले जाणारे चैत्रांगणही
तीच जी भगिनी अशी शुभमुखी दारी अहा पातली,
रांगोळी मग त्या स्थळी निजकरे घालावया लागली
आधी ते लिहिले तिने रविशशी, नक्षत्रमाला तदा,
मध्ये स्वस्तिक रेखिले, मग तिने आलेखिले गोष्पदां,
पद्मे, बिल्वदले, फुले, तुळसही, चक्रादिके आयुधें
देवांची लिहिली; न ते वगळिले जे चिन्हलोकींसुधें

कुमार गंधर्वांचे तबलजी वसंतराव आचरेकर यांच्‍या नावाने कणवकवलीत ‘वसंतराव आचरेकर सांस्‍कृतिक प्रतिष्‍ठान’ची स्‍थापना करण्‍यात आली. प्रतिष्‍ठानचे 2012 हे पस्‍तीसावे वर्ष आहे. प्रतिष्‍ठानकडून दरवर्षी फेब्रुवारी महिन्‍यात ‘बॅं. नाथ पै एकांकिका स्‍पर्धा’ आयोजित केल्‍या जातात. तसेच सोळा वर्षांपासून कणकवलीत प्रतिष्‍ठानकडून ‘प्रायोगिक नाट्य महोत्‍सव’ आयोजित केला जातो. पूर्वी ललित कला केंद्र - पुणे, फोर्ड फाउंडेशन, थिएटर अकादमी, अशा संस्‍थांकडून नाट्यमहोतसवाला मदत करण्‍यात येत असे. ही मदत बंद झाल्‍यावर 2012 पासून महोत्‍सव संस्‍थेकडून स्‍वबळावर भरवण्‍यात येतो. या महोत्सवाने कणकवलीकरांना नाटकाकडे बघण्‍याची दृष्टी दिली आहे. याशिवाय संगीत महोत्सव, शास्‍त्रीय-उपशास्‍त्रीय गाण्‍यांच्‍या स्‍पर्धा, बुजुर्गांच्‍या कार्यशाळा असे सातत्‍यशील उपक्रम संस्‍था निष्‍ठेने राबवत आहे. या सगळ्यातून गावात आणि जिल्‍ह्यातही आचरेकर प्रतिष्‍ठानचा प्रयत्‍न सौहार्दपूर्ण आणि सांस्‍कृतिक वातावरण निर्माण करण्‍याचा आहे.

तन्‍वीर हा डॉ. श्रीराम व दीपा लागू यांचा मुलगा. एका अपघातात काही वर्षांपूर्वी त्‍याचं निधन झालं. तन्‍वीरच्‍या जाण्‍याचं दुःख बाजूला ठेऊन त्‍याचा वाढदिवस साजरा करावा, अशी कल्‍पना पुढे आली आणि ‘तन्‍वीर सन्‍मान सोहळ्या’ला सुरूवात झाली. दरवर्षी 9 डिसेंबरला, तन्‍वीरच्‍या वाढदिवशी डॉ. श्रीराम व दीपा लागू यांनी स्‍थापन केलेल्‍या ‘रूपवेध प्रतिष्‍ठान’तर्फे हा सोहळा पुण्‍यात साजरा केला जातो.

भारतीय रंगभूमीसाठी महत्त्वाची कामगिरी केलेल्‍या ज्येष्ठ रंगकर्मींना हा पुरस्कार दिला जातो. विस्‍मृतीत गेलेले दिग्‍गज पुन्‍हा लोकांसमोर यावेत, त्‍यांचे विचार रसिकांपर्यंत, आजच्‍या तरूणांपर्यंत पोचावेत, त्‍यांनी रंगभूमीसाठी खाल्‍लेल्‍या खस्‍ता, त्‍यांचे रंगभूमीबद्दलचे प्रेम यांचा येथोचित गौरवव्‍हावा, हा पुरस्‍कारामागचा हेतू. गेल्‍या काही वर्षांत रंगभूमीवर आपल्‍या कामाने ठसा उमटवणा-या तरूण रंगकर्मींना ‘नाट्यधर्मी’ पुरस्‍काराने गौरवले जाते. रंगकर्मींना त्‍यांच्‍या पुढील कारकिर्दीसाठी प्रोत्‍साहन मिळावे, देशभर फिरून काही नवीन शिकता यावे, यासाठी शिष्‍यवृत्‍ती देण्‍यात येते. एक लाख रूपये, मानचिन्‍ह हे तन्‍वीर सन्‍मानाचे स्‍वरूप आहे. नाट्यधर्मी पुरस्‍कार विजेत्‍यांचा पन्‍नास हजार रूपये व मानचिन्‍ह देऊन गौरव केला जातो.

वेश्या व्यवसाय हा जगातील सर्वांत जुन्या व्यवसायांपैकी एक आहे असे म्हटले जाते. त्यासंबंधी लिहिलेले हे जुने पुस्तक. तो विषय शंभर वर्षांपूर्वी घेतला जाणे हे धाडसाचेच होय. पुस्तकातील लेख ‘समाजसेवक’ या मासिकातून प्रथम प्रकाशित झाले. नंतर ते पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध झाले. ‘नैतिक जागृती संघा’चा कार्यकर्ता या नात्याने प्रत्यक्ष काम करण्याचा अनुभव आणि सौ. रमा नाईक यांचा महिला आश्रमाच्या व्यवस्थापक म्हणून अनुभव, यातून पुस्तकाची दुसरी आवृत्तीही तयार झाली. प्रस्तावनेत लेखक म्हणतात, ती इतकी सुधारित आहे की ते पुस्तक संपूर्ण नवीन म्हणता येईल!

लेखकाने प्रास्ताविकाच्या पहिल्या प्रकरणात शरीराची भूक आणि विवाहसंस्थेचे नाते यांचा ऊहापोह केलेला आहे. वैषयिक सुख हा विवाहसंस्थेचा पाया असून त्याच्या अभावी वैवाहिक संबंध टिकू शकत नाहीत अशी भूमिका लेखकाने मांडली आहे. ते पुढे विवाह आणि स्त्री-पुरुष सहवासाच्या इतर पद्धती यांची तुलना करतात.

लेखकाने त्या नंतर देवदासी या प्रथेचा आढावा घेतला आहे. देवदासी प्रथा प्रथम दक्षिण भारतात सुरू झाली आणि ती जवळ जवळ विसाव्या शतकाच्या पहिल्या दशकापर्यंत चालू होती. गंमत म्हणजे त्या प्रथेचे उच्चाटन करण्यासाठी वैधानिक पावलेही दक्षिणेतच उचलली गेली! मात्र देवदासी आणि वेश्यावृत्ती यातील फरक स्पष्ट करताना लेखक सांगतात, पैसे मिळवण्याचा हेतू मनात ठेवून स्वशरीराचा उपभोग एकाहून अनेक पुरुषांना देणारी स्त्री हिलाच वेश्या म्हणता येईल. देवदासी प्रथेला मात्र धार्मिक आधार होता. पुजारी हा देवाचा मध्यस्थ या समजुतीने तो सांगेल ते देवदासी करत असत आणि देवदासींच्या जिवावर पुजा-यांचा अनैतिक व्यवहार चालत असे. त्यानंतर पुस्तकात देवदासी प्रथेत गेंस विधी म्हणजे काय व तो कसा केला जात असे याची माहिती येते.

देवदासी जातीत स्त्रीसत्ता असते आणि पुरुषांना अत्यंत खालच्या दर्ज्याचे लेखले जाते असे सांगून लेखक 'मराठा गायक मित्र' या मासिकाच्या १९२८ सालच्या एका अंकातून पुढील दंडक उद्धृत करतात -

१. पुरुष स्त्रियांचे ताबेदार अगर सहाय्यक असतात.

२. कुटुंबातील स्त्री-पुरुष नेहमी अविवाहित असतात.

३. कुटुंबपोषणाचा भार स्त्रियांवर असतो.

मराठी साहित्यातील सर्वश्रेष्ठ कथाकार म्हणून मान्यता पावलेल्या जीए कुळकर्णी यांचा पत्रव्यवहार दांडगा होता. सुनीता देशपांडे, ग्रेस, म. द. हातकणंगलेकर, ग. प्र. प्रधान अशा काही सुहृदांना त्यांनी असंख्य पत्रे लिहिली.

जीएंनी ग. प्र. प्रधानांना लिहिलेल्या एका पत्रात ‘कशाचा पन्हाळा रिघे खानदेशा’ अशी म्हण वापरली होती. प्रधानमास्तर नेहमी फिरतीवर असत. त्यामुळे त्यांचा नक्की ठावठिकाणा लागत नसे. जीएंनी ही म्हण त्यास अनुलक्षून वापरली होती.

काही लोकांच्या पायाला भिंगरी किंवा चक्र असते. ते एका जागी फार काळ कधीही ठरत नाहीत. त्यांची भटकंती सतत चालू असते. कल्पना केली जाईल त्यांच्या विरूद्ध दुसरीकडेच त्यांचा मुक्काम असतो. अशा लोकांच्या संदर्भात ‘कशाचा पन्हाळा रिघे खानदेशा’ ही म्हण वापरली जाते.

ती म्हण नसून एका काव्यातील ओळ आहे. महादेव मोरेश्वर कुंटे यांनी 'राजा शिवाजी' नावाचे खंडकाव्य सुमारे दीडशे वर्षांपूर्वी लिहिले. शिवाजी महाराजांच्या बहिर्जी नाईक ह्या गुप्तहेराचे त्यातील दुसऱ्या खंडात वर्णन आहे. त्याचा ‘बहिर्जी नाईक’ ह्या नावाने कवितेच्या स्वरूपात शालेय क्रमिक पुस्तकात एके काळी समावेश होता. ती कविता आठवणीतल्या कवितांमध्ये आढळते.

त्या कवितेत बहिर्जींची तुलना नारदाशी केलेली आहे. नारदमुनी जसे क्षणात भूलोकी तर क्षणात स्वर्गलोकी संचार करत, तसाच बहिर्जी करत असे. त्याला चोरवाटा, ढोरवाटा ठाऊक होत्या. त्यामुळे तो कमी काळात दूरवर पोचायचा. शत्रूला वाटे, तो पन्हाळ्याला गेला; पण प्रत्यक्षात तो पोचलेला असायचा खानदेशात. कवितेतील ओळी अशा आहेत –

कधी चालतां पोचतो सूर्यलोकी
कधी आडवाटे फिरे स्वर्गलोकी
तसा हा बहिर्जी फिरे सर्व देशी
कशाचा पन्हाळा रिघे खानदेशी

अडकित्ता हे दुहेरी तरफेचा वापर असलेले, सुपारी कातरण्याचे वा फोडण्याचे हत्यार. खानदानी घराण्याचे गौरवचिन्ह म्हणून अडकित्त्याकडे प्राचीन काळापासून पाहिले जाते. तांबूल सेवन करणा-या साहित्यातील अडकित्ता हा महत्त्वाचा भाग असून सुपारी कातरण्यासाठी अडकित्त्याचा वापर होतो. ग्रामीण भागात बैठकीमध्ये पाहुण्यांसाठी पानपुडा ठेवला जातो. त्यामध्ये पान, बडिशेप, लवंगा, सुपारी, कात यांबरोबर सुपारी कातरण्यासाठी अडकित्तादेखील असतो.

लातूर तालुक्यातील मौजे तांदुळजा येथील कारागिरांचे अडकित्ते महाराष्ट्रभर प्रसिद्ध आहेत. तेथील अडकित्ता भारताची राजधानी दिल्लीसह विदेशातही पोचला आहे.

अडकित्त्याचा वापर केवळ सुपारी कातरण्यापुरता मर्यादित नाही. त्याच्या रचना-गुणधर्माचा भाषेच्या प्रांतात वावर असल्याचे दिसून येते. वडिलधाऱ्यांचा अडकित्ता असावा असा वाक्प्रचार पूर्वी प्रचलित होता. त्याचा अर्थ, आपल्यापेक्षा मोठ्या व्यक्तीचा आदर राखणे असा होतो. खुद्द अडकित्ता या शब्दाचा अर्थ ताब्यात किंवा प्रतिबंधात ठेवणारी व्यक्ती असा सांगितला गेला आहे. त्याशिवाय अडचणीत किंवा पेचात सापडणे या अर्थाने अडकित्त्यात सापडणे, अडकित्त्यात धरणे, अडकित्त्यात घालणे असे वाक्प्रचारही वापरात आहेत.

लोखंडी पोलाद, कठीण धातू, हवाई पोलाद, निकामी कानस यांपासून निरनिराळ्या प्रकारचे अडकित्ते तयार केले जातात. त्यासाठी लोहाराचा भाता, ऐरण यांसह मुंडशी, कानस, सांडस, छन्नी, हातोडा, घण, ठसा इत्यादी साहित्यांचा वापर केला जातो.

लपली आहे ती सर्व कला!

कलामहर्षी केकी मूस यांचा जन्म २ ऑक्टोबर १९१२ रोजी झाला. त्यांना बाबुजी म्हणत. बाबुजी हे पारशी समाजात जन्मले, ते तहहयात अविवाहित राहिले. त्यांची आई पिरोजाबाई सात्त्विक, प्रेमळ अन् दयाळू होत्या. वडील माणेकजी शांत, संयमी, सुशील व हिशोबीदेखील होते.

बाबुजींचा जन्म मुंबईतील उच्चभ्रू वसाहतीत – मलबार हिल येथे त्यांच्या मामांच्या घरी झाला. मामा स्वातंत्र्यपूर्व काळातील नामवंत बिल्डर होते. छत्रपती शिवाजी टर्मिनस ही त्यांनी बांधलेली वास्तू आहे. त्यांचे नाव आर.सी. नरिमन. मुंबईतील समुद्रकाठच्या एका टोकाला त्यांचेच नाव देण्यात आले आहे - नरिमन पॉर्इंट. मामांनी केकींचे शिक्षण- प्राथमिकपासून तर महाविद्यालयापर्यंत मुंबईत केले. केकींनी १९३३ साली पदवी प्राप्त केली.

मामा अविवाहित होते. त्यांनी केकीला त्यांचा मुलगा मानले होते. केकीने पदवी प्राप्त होताच लंडनला जाऊन कलाशिक्षण घेण्याची इच्छा प्रकट केली. परंतु मामाला त्यांचा उद्योग व्यवसाय केकीने सांभाळावा असे वाटत होते. केकी हट्टी होते. ते म्हणाले, “मामा कोठलेही ऐश्वर्य मला माझ्या निर्णयापासून दूर घेऊन जाऊ शकत नाही.” ते ऐकल्यावर मामा भडकले. त्यांनी केकींना त्यांच्या आईबाबांकडे पाठवून दिले. केकींनी त्यांची बॅग भरली व त्याच मिनिटाला मामांचा बंगला सोडला व रात्रीची कलकत्ता मेल धरली.

केकींचे बाबा, माणेकजी मूस हे १९३४ साली कालवश झाले. त्यांच्या आईचा आधार गेला. पण१९३३-१९३४ सालामध्ये केकींनी पाटणादेवी, तीर्थक्षेत्र बालझिरी, खुलताबाद, वेरूळ या ठिकाणी कित्येकदा जाऊन फोटोग्राफी केली, पेंटिंग्ज केली. केकींनाही वडिलांच्या निधनाने हादरा बसला. केकी त्यांच्या आईला तिच्या हॉटेल व्यवसायात मदत करू लागले. केकींनी लंडनला जाण्याचा विषय आईकडे कधीही काढला नाही. खुस्त्रो माणेकजी मूस हे केकींचे नाव, परंतु पिरोजाबाई लाडाने त्यांना केकी म्हणू लागल्या. त्याच नावाने ते जगप्रसिद्ध झाले.