‘पॉप बॉयज् क्रू’ हा डान्स ग्रूप ठाण्यामध्ये बाळकुम या छोट्या गावामधील एकत्र आलेल्या व समान वैचारिक पातळी असलेल्या; तसेच, नृत्यकलेची व समाजसेवेची आवड असलेल्या युवकांचा आहे.

त्या ग्रूपचे कोअर मेंबर व प्रशिक्षक अमित पाटील, निलेश पाटील, भूपेंद्र पाटील, राज धिंगाने व सागर मोरे हे आहेत. ते युवक एकिकडे टीव्हीवरील रिअॅलिटी शो पाहात असत. दुसरीकडे समाजामध्ये अनेक समस्या चालू असल्‍याचे त्‍यांच्‍या पाहण्‍यात येई. त्‍यासंदर्भातील विचारातून त्‍यांनी नृत्याच्या माध्यमातून मनोरंजन व जनजागृती साधण्याचा विचार केला. त्यांच्या ग्रूपमध्ये अक्रोबेटिक, फ्री स्टाइल, बॉलिवूड टाइप व कन्टेप्रररी या फॉर्मवर नृत्य केले जाते. भूपेंद्र पाटील, निलेश पाटील, राज धिंगाने, सागर मोरे हे चौघे ग्रूपला प्रशिक्षण देतात. ‘पॉप बॉयज् क्रू’ प्रमाणेच मुलींसाठी ‘पॉप गर्ल्स क्रू’, लहान मुलांसाठी ‘लिटल पॉप बॉयज् क्रू’ व महिलांसाठी ‘पॉप बॉयज् लेडीज’ असे ग्रूप आहेत.

त्‍या ग्रूपने आतापर्यंत दीडशेहून अधिक पारितोषिके मिळवली. त्यांनी प्रथम क्रमांक कधी सोडलेला नाही. तेच त्यांच्या यशाचे गमक आहे. त्यांनी तीन लाख रुपयांपर्यंत रक्कम स्पर्धांत जिंकली आहे. मिळालेले पैसे बँकेत ठेवले जातात व त्यांचा उपयोग नृत्यासाठी लागणारे सामान खरेदीसाठी केला जातो. करिअर गायडंन्स व महिलांचे आरोग्य या विषयांवर शिबिरे आयोजित करण्यावरही ते पैसे खर्च केले जातात.

मानवी त्वचेवरील ‘गोंदण’. ‘गोंदण’ हा आदिवासींचा सांस्कृतिक वारसा आहे. त्यातून सांस्कृतिक ओळख पटते. शिवाय ते सौंदर्याचे लक्षण आहे, ते औषध आहे. ते मनोसामाजिक, सामाजिक-सांस्कृतिक संकल्पना या दृष्टीने संवाद साधण्याचे माध्यमही आहे - ती आदिवासींची संस्कृती अंकित करणारी ‘व्हिज्युअल भाषा’ आहे.

ज्या काळात कला किंवा कलाकार ही संकल्पना अस्तित्वात नव्हती, त्या काळात आदिवासी लोकांनी कलेचा व सौंदर्याचा उत्तम नमुना म्हणून गोंदणकलेची जगाला देणगी दिली!

कृत्रिम गोंदण अश्मयुगापासून चालत आले आहे. इतिहासपूर्व काळातील आदिवासी लोक गोंदवून घेत होते असा पुरातत्वीय दाखला आहे. मानवाने भूताखेतांपासून स्वत:चे रक्षण व्हावे म्हणून कपाळावर, हातावर व शरीरावर सांकेतिक गोंदवून घेण्याचा हा प्रघात पाडला. त्यानंतर त्यास सौंदर्यमूल्य प्राप्त होऊन गोंदण ही कला रूढ झाली असावी. त्वचा हा अशा तऱ्हेने कलेचा पहिला कॅनव्हास बनला. टोकदार वस्तूने त्वचेवर टोचणे हा त्यातील पहिला आघात.‘गोंदण’ करताना झालेली जखम भरून निघण्यासाठी राखेचा वापर केला जाई. आदिम मानव अग्नीमध्ये काठ जाळून त्याद्वारे कातडी कट करत असे व जखमेवर पदार्थ लावून ‘गोंदण चिन्ह’ तयार करत असे. आदिम मानवाने गोंदून घेण्याची प्रक्रिया करत असताना अग्नीपासून होणारी वेदना सहन केली, कारण त्यांचा पवित्र जीवनावर विश्वास होता. गोंदण करताना रक्तस्राव होई. त्याने रक्त देणे ही क्रिया निसर्गदेवतांशी जोडली.

‘मी जर वर्तमानपत्राचा एडिटर झालो नसतो तर नि:संशय कीर्तनकार झालो असतो!’

– लोकमान्य टिळक

कीर्तन ही महाराष्ट्राची एक विशेष सांस्कृतिक परंपरा आहे. कीर्तनसंस्थेचे विशेषत: महाराष्ट्रातील स्‍थान लोकहितकारी संस्थेचे आहे. तिचे महत्त्व प्राचीन शिक्षणपरंपरेतील लोकांना तर वाटतेच, परंतु अर्वाचीन शिक्षणपरंपरेतील कित्येक लोकांनीही तिचे महत्त्व वर्णले आहे.

डॉ. भांडारकर, ‘नाट्यकथार्णव’कर्ते शंकरराव रानडे, वामनराव मोडक, हरिपंत पंडित, रावबहादूर काळे इत्यादी काही विद्वान लोक तर विशेष प्रसंगी स्वत: कीर्तनकार बनून लोकशिक्षणाचे काम करत असत. न्यायमूर्ती तेलंग, न्या. रानडे, यांसारखी मंडळी देखील कीर्तनसंस्थेची पुरस्कर्ती होती.

लोकमान्य टिळक, दादासाहेब खापर्डे, रावबहादूर चिंतामणराव वैद्य, शिवरामपंत परांजपे, कृष्णाजीपंत खाडिलकर, नरसोपंत केळकर व औंधचे राजे बाळासाहेब पंतप्रतिनिधी हे तर वेळोवेळी कीर्तनसंमेलनाचे अध्यक्ष म्हणून निवडले गेले होते.

लोकमान्य टिळक १९१८च्या जानेवारीत नागपूरात भरलेल्या पहिल्या कीर्तनसंमेलनाच्या अध्यक्षीय भाषणात म्हणाले होते, की ''कीर्तनसंस्था समाजात धार्मिक नीती व श्रद्धा उत्पन्न करणारी अपूर्व अशी शक्ती आहे. समाजात विशिष्ट मताची परिस्थिती निर्माण करायची झाल्यास, मग ते मत राजकीय असो अथवा धार्मिक असो- त्यासाठी कीर्तनसंस्थेसारखे अन्य साधन नाही. इतकेच नव्हे तर माझे असे ठाम मत आहे, की ‘मी जर वर्तमानपत्राचा एडिटर झालो नसतो तर नि:संशय कीर्तनकार झालो असतो!’ स्वराज्यात शिक्षणखात्याचा जर मी मंत्री झालो तर कीर्तनकार, पुराणिक व प्रवचनकार यांना खेडोपाडी हिंडण्यास सांगून त्यांच्याद्वारे शिक्षणप्रसाराचे काम करून घेईन.''

योगिता तांबे ही अंध आहे. मात्र तिच्‍या आंतरिक गुणांनी शारिरीक उणेपणावर मात केली आहे.

योगिता जोगेश्वरीतील ‘अस्मिता विद्यालया’त संगीतशिक्षक म्हणून काम करते. ती तेथे 2012 पासून कार्यरत आहे. तिने शाळेत बालवाद्यवृंद बसवला आहे. योगिताला संगीत व गाणी ऐकण्याचा छंद आहे. तिला तीन हजार गाणी तोंडपाठ आहेत. ती एकंदर पंचवीस तालवाद्ये वाजवते. तबला, मृदुंग, ढोलकी, ढोलक, धनगरी ढोल, ताशा, दिमडी, हलगी, नगारा... इत्यादी. तिची स्मरणशक्ती दांडगी आहे. त्‍याचा आश्चर्य वाटावा असा नमुना म्हणजे तिला तब्बल पंधराशे जणांचे मोबाईल नंबर पाठ आहेत.

योगिता मूळची लांजाची. तिचे बालपण, तिच्या आजी-आजोबांकडे मुंबईत जोगेश्वरी येथे गेले. योगिताला जन्मापासूनच दृष्टिदोष आहे. तिला सुरुवातीला अगदी थोडे दिसायचे. त्यामुळे तिला सर्वसामान्य मुलांच्या शाळेत घातले, ज्युनियर, सिनियर केजीमध्ये. परंतु तिच्या डॉक्टरांनी तिच्या पालकांना योगिताला ब्लार्इंड स्कूलमध्ये घालावे असे सुचवले. डॉक्टरांनी सुचवल्याप्रमाणे वयाच्या दहाव्या वर्षी योगिताला दादरच्या ‘कमला मेहता अंध शाळे’त घातले गेले. ती निवासी शाळा आहे. तेथे योगिताचे दहावीपर्यंतचे शिक्षण झाले. योगिताला दहावीला ७०.९२%  मार्क मिळाले. पुढे योगिताने अकरावीला रुईया कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. ती तेथून इतिहास विषय घेऊन बी.ए. व पुढे एम.ए. झाली. तिने बी.ए. तसेच एम.ए.ला फर्स्ट क्लास मिळवला.

माझी व आर.के. लक्ष्मण यांची भेट १९९० ते २०११ या वीस वर्षांत निमित्ता निमित्ताने तीन-चार वेळा झाली, तरी आमची मैत्री होऊ शकली नाही. कारण ते अंतर्मुख स्वभावाचे होते. त्यांना स्वत:च्या कोशात राहणे आवडे. त्यामुळे त्यांना जवळचे मित्र वगैरे नव्हते; पण त्यांच्या बाबतीत एक गोष्ट मात्र खरी, की ते कलाकार होते, हाडाचे व्यंगचित्रकार होते. त्यांचा कुंचला जेवढा प्रभावी होता, तितकीच त्यांची लेखणीही परिणामकारक होती. उत्तम चित्र आणि चपखल शब्दयोजना सर्वांनाच जमत नाही. लक्ष्मण यांच्याकडे त्या दोन्ही कला तितक्याच तोलामोलाने नांदत होत्या.

मराठीतील स्त्री लिखित आणि रंगभूमीवर आलेले पहिले गद्य नाटक अशी गिरीजाबाई केळकर यांच्या ‘पुरुषांचे बंड’ या नाटकाची ओळख आहे. १९१२ मध्ये हे नाटक रंगभूमीवर आले व १९१३ साली त्याचे पुस्तक प्रकाशित झाले. पुस्तकाला श्री. कृ. कोल्हटकरांची प्रस्तावना आहे. ‘बायकांचे बंड’ नावाचे नाटक १९०७ मध्ये रंगभूमीवर आले होते. ते संगीत नाटक होते. आणि ते बऱ्यापैकी लोकप्रियही झाले असावे. (कारण केवळ सात वर्षांत त्याच्या तीन आवृत्त्या निघाल्या होत्या). ‘बायकांचे बंड’नंतर पाच-सहा वर्षांत ‘पुरुषांचे बंड’ रंगभूमीवर यावे हा योगायोग होता का? निश्चितच नव्हता!

लेखिकेने निवेदनात म्हटले आहे, “एका संभाषणात काही काही गोष्टी पुरुषांना करता येण्यासारख्या असूनही ते त्या करत नाहीत हे मी जेव्हा दाखवून दिले तेव्हा स्नेही म्हणाले, ‘वहिनी तुम्ही तर उलटे आम्हालाच बंडखोर ठरवलेत. तर याविषयी एखादे सामाजिक नाटकच लिहाना.’ त्यावर मी म्हटले, बरं तर. मी जेव्हा नाटक लिहायला बसेन तेव्हा पहिल्याने ‘पुरुषांचे बंड’ हेच नाटक लिहिन.”

बार्इंनी हे नाटक फक्त पंधरा दिवसांत लिहिले असे त्या सांगतात. प्रस्तावनेत श्री. कृ. कोल्हटकर अधिक खुलासा करताना म्हणतात, ‘बायकांचे बंड’ या नावाचे एक रसभरित नाटक एका नाटककाराने लिहिले आहे. पुरुषांनी रूपाच्या व पराक्रमाच्या बळाने स्त्रियांवर मिळवलेल्या विजयाचे पुरुषवर्गीय कारागिरीने कौशल्यसर्वस्व खर्च करून रंगवलेले चित्र पुरुषांमध्ये लोकप्रिय व्हावे यात नवल नाही. रा. रा. खाडिलकरांनी पुरुषांची बाजू जितकी चांगली रंगवली आहे, तितकीच एखाद्या नाटककर्तीकडून स्त्रियांची बाजू पुढे येणे आवश्यक होते.’

आता यावरून स्पष्ट होते, की खाडिलकरांच्या ‘बायकांचे बंड’ या लोकप्रिय झालेल्या  नाटकाला प्रत्युत्तर म्हणून गिरीजाबार्इंनी ‘पुरुषांचे बंड’ लिहिले. खाडिलकरांची जी नाटके अधिक लोकप्रिय ठरली त्या ‘मानापमान’, ‘स्वयंवर’ यांच्या अगोदरचे नाटक ‘बायकांचे बंड’ हे संगीत नाटक होते आणि त्यात रागदारीवर आधारित तीस पदे होती. या कारणांमुळे या दोन ‘बंडां’चा विचार एकत्रितपणे करणे अधिक उचित ठरेल.