हिंदू धर्मामध्ये गाईला महत्त्वाचे स्थान आहे. तिला कामधेनू असेही म्हणतात. कारण भारतात तिच्या प्रत्येक अंशाचा उपयोग केला जाई. आयुर्वेदात गाईचे शेण, गोमूत्र, दूध, दही व तूप यांमध्ये औषधी गुण असल्याचे सांगितले आहे. गाईच्या पंचगव्याचा उपयोग धार्मिक विधींमध्ये केला जातो. तसेच, अग्निहोत्रासाठी गोमयापासून (शेण) बनवलेल्या शेण्यांना (गोवऱ्या) जास्त मागणी असे.

शेणी बनवण्याची पद्धत सोपी आहे- त्या शेणापासून बनवल्या गेल्या म्हणून शेणी. शेणी बनवण्यासाठी गाय व बैल यांची विष्ठा वापरली जाते. त्या विष्ठेलाच शेण म्हटले जाते. शेणामध्ये भाताच्या गवताचा भुसा मिसळला जातो, नंतर त्यात पाणी मिसळून पायाने किंवा हाताने मळले जाते. मळलेल्या शेणाचे गोळे बनवले जातात. ते गोळे मोकळ्या जागेत भाकरीपेक्षा जरा मोठ्या आकारात थापले जातात. त्या शेणाच्या भाकऱ्यांनाच शेणी (गोवऱ्या) असे म्हणतात. शेणींना वाळवी लागू नये किंवा त्यांना मुंग्या लागून त्यांची माती होऊ नये म्हणून जमिनीवर चुलीत जाळलेल्या लाकडांची राख पसरवली जाते. त्या नैसर्गिकरीत्या उन्हामध्ये वाळवल्या जातात. गाई-बैल, म्हशी चरताना माळरानावर शेण टाकले जाते. ते तेथेच वाळते. ते शेणदेखील इंधनासाठी गोळा केले जाते. त्यांना ‘रानगोवऱ्या’ असे म्हणतात. शेण्या माचावर रचून ठेवल्या जातात. माच म्हणजे वाळवलेल्या शेण्यांना वाळवी लागू नये म्हणून जमिनीपासून एक फुटाच्या उंचीवर चार बाजूंना दगड लावून त्यावर आडवी-उभी लाकडे टाकून केलेले मचाण. 

पवई सरोवर हे कृत्रिम रीत्या निर्माण करण्यात आलेले आहे. सरोवराखालील जागा इंग्रज सरकारने फ्रामजी कावसजी पवई यांना लीजवर दिली होती. ते पश्चिम भारतातील अॅग्रीकल्चरल व हॉर्टिककल्चरल सोसायटीचे उपाध्यक्ष होते. सरोवराची निर्मिती त्यांच्या जागेवर 1891 साली झाल्यामुळे पवर्इ यांचे नाव सरोवराला देण्यात आले. सरोवराच्या काठावर आयआयटी व निटी यांसारख्या प्रसिद्ध संस्था वसल्या आहेत. सरोवराचा आकार, ते बांधण्यात आले त्यावेळी 2.1 चौरस किलोमीटर(म्हणजे पाचशेवीस हेक्टर) एवढा होता. सरोवर जास्त खोल नाही. त्याची खोली वेगवेगळ्या ठिकाणी तीन ते बारा मीटर एवढी आहे. आरंभी, सरोवरातील पाण्याचा वापर मुंबईकर पिण्यासाठी करत असत. पण आता, ते पाणी पिण्यासाठी अयोग्य म्हणून घोषित करण्यात आले आहे. सध्या पवई सरोवर हे पर्यटन स्थळ म्हणून ओळखले जाते.

पवई सरोवर ज्या ओढ्यावर बंधारा बांधून तयार झाले तो ओढा पूर्वी मिठी नदीला जाऊन मिळत होता. त्या ओढ्यावर दोन बंधारे बांधून सरोवराची निर्मिती झाली आहे. ते बांधकाम एका वर्षात पूर्ण झाले. त्या साठी साडेसहा लाख रुपये खर्च आला. तयार झालेले सरोवर वेस्टर्न इंडिया फिशिंग असोसिएशनला भाडेपट्टीवर देण्यात आले. महाराष्ट्र स्टेट अँग्लिंग असोसिएशन नावाची नियमित संस्था 1955 साली सुरू करण्यात आली व सरोवर त्या संस्थेकडे सोपवण्यात आले. सरोवराची काळजी घेणे, ते स्वच्छ ठेवणे, त्याची डागडुजी करणे आणि त्याचे सौंदर्यीकरण इत्यादी उद्देश त्यांच्या स्थापनापत्रात दाखवण्यात आले आहेत.

जायकवाडी हे गोदावरी नदीवर औरंगाबाद जिल्ह्यातील पैठण शहराजवळ बांधलेले धरण. धरणाच्या बांधकामाला 1965 साली सुरुवात झाली. ते 1976 साली पूर्ण करण्यात आले. धरणाची उंची 41.3 मीटर असून लांबी नऊ हजार नऊशे अठ्याण्णव मीटर आहे. धरणाचे जलधारण क्षेत्र एकवीस हजार सातशे पन्नास चौरस किलोमीटर असून एकूण जलसाठा दोन हजार नऊशेनऊ घन किलोमीटर एवढा आहे. धरणात वीजनिर्मितीचीही सोय असून बारा मेगावॅट क्षमतेचे जनित्र बसवण्यात आले आहे.

मराठवाड्यातील दुष्काळप्रवण क्षेत्रात पाण्याची उपलब्धता वाढावी यासाठी निजामाच्या काळापासून प्रयत्न चालू होते. गोदावरी नदीवर धरण बांधण्याची कल्पना जुनी होती. ती कल्पना बीड जिल्ह्यात जायकवाडी या खेड्यात गोदावरी नदीवर धरण बांधण्यात यावे अशी होती. पण ती मूर्त स्वरूपात येऊ शकली नाही. ती कल्पना महाराष्ट्र राज्य निर्माण झाल्यावर नवीन सरकारने उचलून धरली, पण धरणाची जागा बदलून ती पैठणजवळ आणली. जायकवाडी हे धरणाचे नाव मात्र तसेच ठेवण्यात आले. लालबहादूर शास्त्री यांच्या हस्ते कोनशिला समारंभ घडवून आणण्यात आला. तयार धरणाचे उद्घाटन इंदिरा गांधी यांच्या हस्ते करण्यात आले. धरणामुळे जो मोठा जलाशय निर्माण झाला आहे त्याचे नाव  नाथसागर असे ठेवण्यात आले. ते आशिया खंडातील  सर्वात मोठे मातीचे धरण म्हणून ओळखले जाते.

बालघाटाच्या रांगेत रतनगड आणि हरिश्चंद्रगड यांच्या मधोमध अगदी कडेला असलेला 'अजापर्वत' ऊर्फ 'आजोबाचा डोंगर' आहे. तो एखाद्या पुराण पुरुषाप्रमाणे भासतो. घनदाट झाडाझुडपांनी नटलेला आजोबाचा गड गिर्यारोहकांसाठी आगळेवेगळे लक्ष्य ठरला आहे. त्यात त्या गडाची तीन हजार फूट उभी भिंत ही प्रस्तरारोहकांसाठी एक मोठे आव्हानच आहे.

आजोबागड ठाणे जिल्ह्यात आहे. त्या गडावर बसून वाल्मिकी ऋषींनी 'रामायण' हा ग्रंथ लिहिला अशी कथा प्रचलित आहे. त्याच गडावर सीतामाईने लव आणि कुश यांना जन्म दिला. ते दोघे वाल्मिकी ऋषींना 'आजोबा' म्हणत असत. म्हणून त्या गडाचे नाव आजोबाचा गड!

गडावर वाल्मिकी ऋषींचा आश्रम व त्यांची समाधीसुद्धा आहे. आश्रमाजवळून गडाच्या माथ्यावर जाण्यासाठी वाट नाही. त्यामुळे मुक्काम आश्रमातच करावा लागतो. गडावर राहण्यासाठी एक कुटी आहे. मुक्कामाचा कार्यक्रम असेल तर जेवणाची सोय घरून करून आणावी लागते.

आश्रमाजवळून पुढे धबधब्याच्या वाटेने वर चढत गेल्यास सुमारे एक ते दीड तासानंतर एक गुहा लागते. तेथे लवकुशाच्या पादुका खडकात कोरलेल्या आहेत. तेथे डावीकडे एक पाण्याचे टाकेसुद्धा आहे. गुहेपर्यंत जाण्यासाठी शिड्यादेखील लावल्या आहेत. त्याच मार्गाने आश्रमात परतावे.

प्रभाकर साठे हा माणूस विविधगुणी आहे आणि त्यांचे गुण, वय पंच्याऐंशी उलटले तरी अजून प्रकट होत आहेत. त्यांचे कायम वास्तव्य अमेरिकेत कॅलिफोर्नियात असते, परंतु ते त्यासाठी ऊर्जा भारतातून – तीही पुण्यामधून घेऊन जातात. त्यासाठी ते भारतात काही काळ येत असतात. ‘गीतगीता’ हे त्यांचे नवे अपत्य. त्याचे दोन प्रयोग अमेरिकेत केल्यावर, त्याची डीव्हीडी घेऊन ते भारतात आले आहेत आणि येथील संधींचा शोध घेत आहेत. ‘गीतगीता’ हा पुणे-कॅलिफोर्निया यांचा संयुक्त आविष्कार आहे. त्यामध्ये गीतेचे तत्त्वज्ञान गाण्यांमधून व पडद्यावरील दृश्यांतून लोकांसमोर मांडले जाते. साठे यांनी हा खटाटोप गीतेचे सार विद्वतजनांपर्यंत सीमित न राहता आमजनांपर्यंत पोचावे हे उद्दिष्ट घेऊन मांडला आहे.

कोकणातील शेतकरी भात लावणीची कामे करताना स्वत:चे संरक्षण पावसापासून व्हावे यासाठी इरली व घोंगडी यांचा वापर करत असत. आधुनिक परिस्थितीत त्या ऐवजी प्लास्टिकचा वापर वाढला आहे. इरली प्लास्टिकपासून बनवलेली देखील आढळतात. जुने  इरले हे वापरण्यास वजनाने जड; त्या तुलनेत प्लास्टिकचा कागद अंगावर वागवण्यास हलका असल्यामुळे शेतकऱ्यांचा कल प्लास्टिकच्या कागदाकडे, मेणकापडाकडे झुकला आहे. त्यामुळे इरली हळुहळू कालबाह्य होत गेली आहेत.

अलिबाग ते रेवदंडा हा रस्ता हवाहवासा वाटणारा. नारळ-सुपारीच्या मोठ-मोठ्या वाड्या, टुमदार घरे आणि स्वच्छ समुद्रकिनारे यांमुळे पर्यटकांची वर्दळ तेथे नेहमी असते. तेथील अक्षी व नागाव ही गावे अनेकांची आवडती ठिकाणे आहेत. त्या भागाला सुंदर निसर्गासोबतच इतिहासाचे सुद्धा वरदान लाभले आहे. त्याच परिसरातील पुरातन मंदिरे, भुईकोट किल्ले आणि शिलालेख यांमुळे इतिहासाचे अभ्यासक तेथे भेट देत असतात.

नागाव अलिबागपासून सात-आठ किलोमीटर अंतरावर आहे. तेथील सुंदर शिवमंदिरे आणि एक शिलालेख यांमुळे ते गाव अभ्यासकांचे आकर्षण आहे. नागावात भीमेश्वराचे पुरातन मंदिर आहे. लोक त्याचा उल्लेख भीमनाथाचे मंदिर असाही करतात. ते मंदिर त्याच्या सुंदर पुष्करणीने येणा-यांचे स्वागत करते! मंदिराच्या कमानीतून आत शिरल्यानंतर उजव्या हाताला पाण्याचे टाके दिसते. मंदिराची बांधणी जुनी असावी. मंदिराशेजारी सापडलेला शिलालेख किंवा अक्षीचे प्रसिद्ध गद्धेगळ किंवा मंदिराच्या बांधकामाची पद्धत पाहता मूळ मंदिर हे शिलाहारकालीन असावे. मात्र तसा शास्त्रीय पुरावा किंवा संदर्भ सापडत नाही. पेशव्यांनी त्या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. तेथून जवळ असलेले वंखनाथाचे मंदिर शिलाहार स्थापत्यशैलीमधे बांधलेले आहे. त्या‍मुळे भीमनाथाचे मंदिरदेखील त्या काळातील असावे असा तर्क केला जातो.

नातेपुते हे गाव सोलापूर, सातारा व पुणे या तीन जिल्ह्यांच्या सीमेवर वसले आहे. पूर्वेला अकलूज, पश्चिमेला फलटण, दक्षिणेला दहिवडी, उत्तर दिशेला बारामती ही सरासरी चाळीस किलोमीटर अंतरावरची शेजारची मोठी गावे आहेत. नातेपुते हे पुणे-पंढरपूर या किंवा जुन्या महाड-पंढरपूर या रस्त्यावर आहे. तसेच ते महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र शिखर शिंगणापूर या महादेवाच्या डोंगराच्या पायथ्याशी वसलेले गाव आहे. ते सातारा जिल्ह्यात 1930 पर्यंत होते. त्यापुढे पूर्वीचा माणदेशी परिसर. बोलीभाषा, संस्कृती, चालीरीती, परंपरा तशाच. गाव पर्जन्यछायेच्या प्रदेशात. वार्षिक सरासरी पाऊसमान चारशे ते पाचशे मिलिमीटर. परंतु सध्या नीरा उजव्या कालव्यामुळे पाण्याची परिस्थिती चांगली आहे.

डुबेरे हे गाव नाशिक जिल्ह्यातील सिन्नर शहरापासून दक्षिणेकडे सात किलोमीटरवर आहे. गाव छोटे पण टुमदार आहे. एका बाजूला औंढपट्टा डोंगराची रांग आहे व दुसऱ्या बाजूला एकच डोंगर ध्यानस्थ ऋषीसारखा बसलेला आहे. त्यावर गावकर्यां नी देवीचे छोटेसे मंदिर बांधलेले आहे. डुबेरे गावाला निसर्गाने सौंदर्य मुक्त हस्ताने दिले आहे. गाव दाट झाडीत वसलेले आहे; आंबराया, चिंचेची बने, बोरी-बाभळी यांनी गाव व्यापून टाकलेले आहे. गावाला काटेरी झाडांचे भक्कम कुंपण आहे. डुबेरे गावाची ओळख थोरले बाजीराव पेशवे यांचे जन्मगाव म्हणून आहे.

गावाचे नाव डुबेरे का पडले? लोक मजेदार आख्यायिका सांगतात. गाव गर्द झाडीत डुबलेले असल्यामुळेच डुबेलऽ ऽ  डुबेलचे ‘डुबेर’ झाले. गावाला पूर्वी भक्कम तटबंदी होती. गावाला दोन वेशी आहेत. गावातील घरांची रचना सुडौल आहे. रस्ते व गल्ल्या एकमेकांना काटकोनात छेदतात. ते गाव अंताजी बर्वे यांनी तीनशे वर्षांपूर्वी वसवले असे मानले जाते. गाव डोंगरात असल्याने गवताची राने आहेत.

रघुनाथरावांना (राघोबादादा) पेशवाईची वस्त्रे नारायणराव पेशव्यांच्या हत्येनंतर 10 ऑक्टोबर 1773 रोजी मिळाली. नारायणराव पेशव्यांच्या मृत्यूनंतर सखारामबापू, त्रिंबकराव मामा, नाना फडणवीस, मोरोबा फडणवीस, बजाबा पुरंदरे आदी प्रमुख बारा मंडळींनी एकत्र येऊन बारभाई मंडळ स्थापन केले आणि त्यांनी राघोबादादांना पदच्युत करून कारभार स्वतःच्या हाती घेतला. राघोबादादांनी पेशवाई परत मिळवण्यासाठी इंग्रजांची मदत घेण्याचे ठरवले. राघोबादादा इंग्रजांच्या आश्रयास 23 फेब्रुवारी 1775 रोजी आले. दादा इंग्रजांबरोबर सतत सात - आठ वर्षें राहिले.

इंग्रज व मराठे यांच्यात तह महादजी शिंदे यांच्यामार्फत ग्वाल्हेरपासून वीस मैलांवर सालबाई येथे 17 मे 1782 रोजी झाला. तहातील एका अटीनुसार इंग्रजांनी राघोबास पेशव्यांच्या स्वाधीन केले. राघोबादादांनी महादजी शिंदे यांच्या सल्ल्यावरून कोपरगावला कायम वास्तव्य करण्याचे ऑगस्ट 1783 मध्ये ठरवले. ते कोपरगावला आले. नाना फडणवीसांनी राघोबादादांना दरमहा पंचवीस हजार रुपयांचे पेन्शन मंजूर केले.