विरगाव हे नाशिक जिल्ह्याच्या बागलाण तालुक्यातील पाच हजार लोकवस्तीचे गाव. ते विंचूर - प्रकाशा या महाराष्ट्र राज्य महामार्ग क्रमांक 17 वर वसलेले आहे. गावची लोकसंख्या सातहजार आहे. सटाणा- ताहाराबाद या दोन गावांच्या दरम्यान विरगाव सटाणापासून दहा किलोमीटर अंतरावर येते. गुजराथ राज्य गावापासून वायव्य दिशेला फक्त चाळीस किलोमीटर अंतरावर आहे. गावाजवळून वायव्य-आग्नेय या दिशेने कान्हेरी नावाची लहान नदी आहे. ती कोरडीच असते. कान्हेरी नदीत ‘रामशेर’ नावाचा डोह आहे. राम पंचवटीला वनवासात जाताना त्या डोहाजवळ थांबले होते. म्हणजे त्यांनीच तो डोह तयार केला अशी आख्यायिका सांगितली जाते. तिचा संगम पाच किलोमीटर पुढे आरम नदीशी होतो. आरम नदी पुढे गिरणा नदीला जाऊन मिळते.   

चैत्रगौर व चैत्रांगण! चैत्र महिन्यात देव्हाऱ्यात पितळेच्या पाळण्यात चैत्रगौर म्हणजे अन्नपूर्णा देवीची स्थापना करायची. नंतर घरातल्या सर्वांच्या सोयीनुसार चैत्रगौरीचे हळदी-कुंकू समारंभाचा उत्साह अजूनही आठवतो. माझ्यासारख्याच तुमच्याही आठवणी असतील! पेटीतील भरजरी साड्या काढून त्या साड्यांना घरीच इस्त्री केली जायची. अत्तरदाणी, गुलाबपाणी, कुंकवाचे करंडे घासून, पुसून लखलखीत केले जायचे. हळदी-कुंकवाच्या दोन दिवस आधी लाडू, करंज्या, चिरोटे व बेसनवड्या हे पदार्थ केले जात. समारंभाच्या आदल्या दिवशी मंडईतून कलिंगड, टरबूज, केळीचा फणा, द्राक्षाचे घड व कैरी हे सामान आणायचे. पिण्याच्या पाण्यात वाळा टाकला जायचा आणि घरात आनंद, उत्साहाला उधाणच यायचे! 

चांदागडला प्राचीन काळापासून घनदाट जंगले होती. त्या जंगलात राहणाऱ्या आदिवासींचा 'तारू' नावाचा राजा होता. त्या जंगलात अनेक जंगली जनावरे होती. त्यामध्ये वाघ हा प्रमुख होता. वाघाचा फार त्रास त्या परिसरात राहणाऱ्या आदिवासींना; तसेच, इतर लोकांना होत असे. वाघाचा अचानक सामना होऊन आदिवासींचे जीव जात असत. तारु हा राजा पराक्रमी होता. तो नरभक्षक वाघांना ठार करू शकत असे. तारू राजाला वनौषधींचीही माहिती होती. तो जखमी झालेल्या लोकांवर उपचार करत असे. म्हणून, परिसरात राहणारे आदिवासी राजाला तारणहार, तारणारा म्हणजेच तारुबा असे म्हणत आणि त्याला देव मानत. कालांतराने, तारुबाचा अपभ्रंश होऊन तारोबा आणि पुढे, तो परिसर 'ताडोबा' म्हणून नावारूपास आला. 'तारू' राजा लोकांचे जीव वाचवताना ताडोबात असलेल्या तलावाकाठी वाघाशी झुंज देतानाच मरण पावला. आदिवासींनी ज्या ठिकाणी राजा वाघाशी झुंज देऊन मरण पावला त्या तलावाकाठी राजाची समाधी आणि मंदिर अशा वास्तू बांधल्या. त्या मंदिराला 'ताडोबादेव मंदिर' म्हणतात.

थोरल्या माधवराव पेशव्यांनी पानिपत युद्धोत्तर मराठी साम्राज्याचा जणू जीर्णोद्धारच केला! ते श्रीमंत पहिले माधवराव पेशवे, ते पंतप्रधान माधवराव बल्लाळ पेशवे किंवा थोरले माधवराव पेशवे अशा अनेक नामाभिधानांनी विख्यात आहेत. पेशवाईतील मराठी साम्राज्याचे ते चौथे पेशवा होत. पानिपत युद्धातील अपरिमित मनुष्य-वित्त- सैन्यहानीच्या धक्क्यातून महाराष्ट्राला सावरणारे; तसेच, मराठी साम्राज्याला पुन्हा मानसिक-आर्थिक दृष्टीने उभारी देणारे पेशवे म्हणून ते इतिहासाला परिचित आहेत. ते तिसरा पेशवा नानासाहेब यांचे चिरंजीव. ते १४ फेब्रुवारी १७४५ रोजी सावनूर येथे जन्माला आले. त्यांचा विवाह वयाच्या अवघ्या नवव्या वर्षी रमाबाईंबरोबर पुण्यात झाला (9 डिसेंबर 1753).

माणिकगड किल्ला चंद्रपूर जिल्ह्याच्या ‘जिवती’ तालुक्यातील घनदाट जंगल आणि उंच डोंगररांगा आणि त्यातील एका डोंगरावर दाट वनराजीमध्ये भग्न अवस्थेत आहे. तो शहराच्या दक्षिणेला साठ किलोमीटरवर, गडचांदूरपासून जवळ आहे. ‘माना’ जमातीचा नागवंशीय राजा नवव्या शतकात ‘वैरागड’ येथे विराजमान झाला. पहिला राजा होता ‘कुरुम प्रल्हाद’; त्यानंतर ‘गहिलू’ या राजाने माणिकगड किल्ल्याची पायाभरणी नवव्या शतकात केली. नागवंशीय राजांचे साम्राज्य माणिकगडपर्यंत इसवी सनाच्या नवव्या शतकापासून बाराव्या शतकापर्यंत पसरले होते. त्यानंतर गोंड राज्याचा उदय झाला. ‘माणिकगड’ हे नाव माना राजांची कुलदेवता ‘माणिक्यादेवी’ हिच्या नावाचा अपभ्रंश होऊन पडले असावे. किल्ला विविध मोठमोठ्या वृक्षराजींनी नटलेला आहे. किल्ल्यात नव्याने वनीकरणही मोठ्या प्रमाणावर चालू आहे.

समाजात दारिद्र्य दिसते. ते कमीजास्त वाटणे हे ज्याच्या त्याच्या आकलनावर आणि वैचारिक, राजकीय कल कसा आहे त्यावर अवलंबून असते. अर्थशास्त्राचे अभ्यासक कमी उत्पन्नाची कारणे व ते उत्पन्न वाढवण्याचे उपाय यांचा अभ्यास सैद्धांतिक कसोट्या लावून करत असतात. तसे अभ्यास आणि उपाययोजना सुचवणारे अहवाल गेली अनेक शतके तयार होत आहेत. मात्र ‘दारिद्र्याची शोधयात्रा’ हे

मराठी ग्रंथकारांचे पहिले संमेलन 11  मे 1878 या दिवशी पुण्यात भरले होते. आधुनिक महाराष्ट्रातील अनेक उपक्रमांचे प्रणेते न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे हे होते. पहिल्या ग्रंथकार संमेलनाची प्रेरणा ही न्यायमूर्ती रानडे आणि रावबहादूर गोपाळराव हरी देशमुख (लोकहितवादी) यांची होती. ते दोघे पहिल्या संमेलनाचे आणि पर्यायाने भविष्यकाळातील साहित्य संमेलनांचे शिल्पकार होते. रानडे यांचा यात विशेष पुढाकार होता. “ग्रंथकारांना उत्तेजन द्यावे, स्वस्त दराने ग्रंथ प्रसिद्ध व्हावेत, वाचकांनी दरवर्षी पाच रुपयांचे ग्रंथ विकत घ्यावेत” असा त्या सभेचा मर्यादित हेतू होता.

ऋषीचे कूळ व नदीचे मूळ शोधू नये ही म्हण खोटी ठरते. नाधवडे हे गाव मुंबई - गोवा महामार्गावर असलेल्या तळेरे या गावावरून वैभववाडीकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर पाच किलोमीटर अंतरावर वसलेले आहे. त्या गावाच्या परिसरात अनेक निसर्गरम्य ठिकाणे आहेत; त्यांपैकी उमाळा ह्या ठिकाणी जमिनीतून बुडबुडे सतत येत असतात. तेथे नैसर्गिक झरे आहेत. शुद्ध पाणी जमिनीच्या पोटातून येते. पाणी वर्षाचे बाराही महिने वाहते. पोटरीइतकेच खोल आणि अत्यंत नितळ असे पाणी आहे. पाच-सहा ठिकाणांवरून पाण्यातून बुडबुडे येतात. बुडबुडे म्हणजेच उमाळे. तेथूनच गोठणा नदी सपाट पठारावर उगम पावते. उमाळे जेथे प्रकटले आहेत, त्या परिसरात महादेवाचे मंदिर आहे. महाशिवरात्रीला तेथे मोठी यात्रा भरते. मंदिरात पोचायचे झाल्यास गोठणा नदी पार करावी लागते. त्यासाठी साकव बांधलेला आहे.

मुरुड-जंजिऱ्याला सिद्दी संस्थानचा इतिहास आहे, छत्रपतींनी ते सर करण्याचा प्रयत्न केला, पण तो असफल ठरला. तेव्हा दर्यासारंग दौलतखानाने बाजूलाच, कासा खडकावर पद्मदुर्ग उभा केला...

मुरुड-जंजिरा हे माझे गाव. रेवदंडा-साळाव पूल ओलांडून मुरुडकडे येताना रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंनी दिसणारी बदलती दृश्ये नजर खिळवून ठेवतात. अधुनमधून समुद्राच्या लाटांचा खेळ, तर कधी नजरेला सुखावणारी मुलायम हिरवळ, मध्येच लागणारी लहानशी गावे.

शिल्पकलेचा देखणा आविष्कार मुरुडच्या वेशीवर दृष्टीस पडतो, तो म्हणजे जंजिऱ्याच्या भूतपूर्व नवाबांचा राजवाडा. नवाबांनी तो राजवाडा 1885 च्या सुमारास प्रशासनाच्या सोयीसाठी बांधला. राजवाड्याचे शिल्प मुघल व गोथिक पद्धतीचे आणि मनोहारी आहे. राजवाड्याच्या ठिकाणापासून सभोवारचा समुद्र व मुरुड शहराच्या परिसराचे दृश्य विहंगम दिसते. शिवाजी महाराजांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेली ती भूमी.

पोर्तुगीजांनी इसवी सन 1686-1743 च्या दरम्यान बांधलेली फोर्टमधील वसाहत उंच तटबंदीने घेरलेली होती. फोर्ट परिसरात खासगी वापरासाठी व व्यावसायिक कार्यालयांसाठी जागा कमी पडू लागली; मात्र त्याचा विस्तार करणे शक्य नव्हते. ब्रिटिश राजवट भारतात 1858 मध्ये सुरू झाली. ब्रिटिश सरकारने सर बार्टल फ्रियर या महत्त्वाकांक्षी व दूरदर्शी प्रशासकाची मुंबईचा गव्हर्नर म्हणून 1862 मध्ये नियुक्ती केली. गव्हर्नर फ्रियरने परिस्थितीचा अंदाज घेऊन तटबंदी पाडून परिसर विस्तार योजना आखली व ती कार्यान्वित केली. तो 1867 पर्यंत पाच वर्षें त्या पदावर राहिला. त्याने त्या कारकिर्दीत भविष्याचा अचूक वेध घेऊन सार्वजनिक व प्रशासकीय इमारतींसोबत टाउन हॉल, सिनेमा, नाट्यगृहे, वाहतूक बेट, उद्याने, खुली मैदाने, फाउंटन, पाणपोई अशा इमारती बांधल्या. आधुनिक मुंबईच्या विस्ताराचा पाया त्या करारी गव्हर्नरने घेतलेल्या धाडसी निर्णयामुळेच घातला गेला. त्याचे निधन 28 मे 1884 रोजी झाले.