तेलवण हा महाराष्ट्रातील लग्नविधीतील एक लोकाचार. ब्राह्मणेतर जातींत विवाहाच्या आदल्या दिवशी वधूच्या अंगाला तेल-हळद लावली जाते आणि उरलेली तेल-हळद (उष्टी हळद!) घेऊन वधुपक्षाकडील मंडळी वरपक्षाकडे जातात. ती हळद एक परटीण (धोबीण) आंब्याच्या पानांनी पाय, गुडघे, खांदे व कपाळ या क्रमाने वराच्या अंगाला लावते. काही ठिकाणी वरमाता व काही सुवासिनी मिळून वराला तेल-हळद लावतात.

आगरी लोकांत तेलवणाचा विधी वेगळा आहे. त्यांच्यामध्ये देवक बसवल्यानंतर कुलदेव तांबड्या वस्त्रावर ठेवतात आणि त्याची पूजा करून त्याला कोंबडा किंवा बकरा बळी देतात. स्त्रिया गाणी गातात आणि गाता गाता वर अथवा वधू यांच्यावर थोडे थोडे तेल सोडतात.

दैवज्ञ ब्राह्मणांत विड्याच्या पानाला भोक पाडून ते वधूच्या डोक्यावर ठेवतात आणि त्यातून तेल सोडतात.

देवदेवतांच्या पूजाविधीमध्येही तेलवणाचा समावेश असतो. देवाच्‍या मूर्तीला तैलस्नान घालणे यास तेलवण असे म्हटले जाते. जेजुरीचा खंडोबा किंवा लोणावळ्याजवळील कार्ला गडावरील एकवीरा आई या देवस्थांनांमध्ये तेलवणाचे विधी पार पाडले जातात.

जेजुरीचा खंडोबा आणि म्हाळसाई यांच्या विवाहात तेलवणाच्या विधीचा समावेश असतो. मार्गशीर्ष शुद्ध पंचमीला खंडोबाला तैलस्नान घातले जाते. त्या दिवशी घरातील व्यक्तींच्या संख्येच्या दुपटीने बाजरीचे नागदिवे, दोन मुटके आणि पुरणाचे पाच दिवे तयार करण्‍याची रीत आहे. ते सर्व दिवे शुद्ध तुपाच्या वातींनी प्रज्वलित करून त्यांनी देवास ओवाळले जाते.

भगवान श्रीचक्रधर स्वामी यांनी महानुभाव पंथ स्थापन केला. महानुभाव पंथ महाराष्ट्रात एक हजार वर्षांपूर्वी उगम पावला असला तरी त्याचा प्रसार उत्तर भारतात पंजाब आणि काश्मीरपर्यंत झाला. महानुभाव पंथ श्रीदत्तात्रेय प्रभू यांच्यापासून म्हणजे कृतयुगापासून चालत आलेला आहे असे मानतात. भगवान श्रीकृष्ण, श्रीदत्तात्रेयप्रभु यांच्यापासून ज्ञानशक्ती स्वीकार केलेले चक्रपाणी महाराज शके १०४३ (इ.स. ११२१), श्रीगोविंदप्रभु शके ११०९ (इ.स. ११८७) व श्रीचक्रधरस्वामी शके ११४२ (इ.स. १२२०) अशी अवतार परंपरा आहे. त्यांना ‘पंचकृष्ण’ असे म्हणतात. त्या पंचकृष्णांचा निवास जेथे झाला, ते आसनस्थ जेथे झाले त्या जागांस ‘स्थान’ असे म्हणतात. ती स्थाने पवित्र मानली गेली आहेत. लोकांनी तेथे महानुभाव पंथातील मंदिरे बांधली आहेत.

श्रीचक्रधर स्वामींचा उपदेश, त्यांचे विचार सातशे वर्षापूर्वीच्या बोलीभाषेत लिहिलेल्या एका ग्रथांत आहेत. त्या ग्रंथाला ‘लिळाचरित्र’ असे संबोधतात. सत्य, अहिंसा, समता आणि ममता यांची दिव्य शिकवण देणारे महानुभाव पंथ प्रवर्तक भगवान श्रीचक्रधर स्वामी यांचे मराठी भाषेवरील प्रेम सर्वश्रुत आहे. त्यांचे पशुपक्ष्यांवर, प्राण्यांवर प्रेम होते. त्यांनी महाराष्ट्रभर पायी प्रवास करून गोदावरी नदीच्या दोन्ही तीरांवर असलेल्या गावांना भेटी दिल्या. ते वेगवेगळ्या खेड्यापाड्यांत गेले. तेथील गरीब, साध्याभोळ्या स्त्री-पुरूषांमध्ये मिसळले;  त्यांच्या सुखदुखाशी समरस झाले.

आता शेवग्याच्या शेंगा बारमाही मिळतात. हव्या तेव्हा आणून त्या सांबार पिठल्यात टाकता येतात आणि त्याचा चवीने तृप्त झाल्याचे भावही आळवता येतात... पण तरीही शेवग्याच्या शेंगामध्ये काहीतरी मिसिंग आहे; असं तुम्हाला नाही वाटत? खात्रीने तुम्हालाही तसंच वाटत असणार! मग काय हरवलंय या शेंगांमधून? वर्षानुवर्षं जो ओलावा, प्रेम, आस्था आणि आपुलकी या शेंगानी जपली होती, तीच तर हरवलीय... आंब्या-फणसाबरोबर बांधावरच्या शेवग्याच्या शेंगांची जुडी बांधली नाही, असं आजवर कधी झालं होतं? गावावरून आलेल्या या शेंगांनी शहरातल्या गृहिणींना गहिवर यायचा आजवर कधी राहिला होता? कारण शेवग्याच्या शेंगांची जुडी म्हणजे नात्यांची बांधलेली सुरेख मोटच तर होती आजवर... म्हणून मग या शेंगा आमटीत टाकल्या काय, पिठल्यात टाकल्या काय किंवा अगदी वांगं-कोलंबीच्या रस्‍स्‍यात टाकल्या काय, शेंगा खाल्ल्यावर नात्यातल्या प्रेमाचा ओलावाच जिभेवर अवतरायचा. त्याची चव बाजारातून आणलेल्या शेंगांपेक्षा खचितच चांगली असायची! आता शेंगा वर्षभर मिळतात, पण मायेचा ओलावा त्यातून मिसिंग आहे...

... पण म्हणून शेवग्याच्या शेंगा खायच्या नाहीत, असं मात्र नाही! उलट शेवग्यासारखं क्वचित एखादं झाड असेल; ज्याच्या केवळ शेंगाच नाही, तर पाना-फुलांचाही वापर भाजी म्हणून करता येतो. शेवगा ऐन बहरात पानं-फुलं आणि शेंगांनी बहरतो. त्‍यांच्‍या भाराने तो असा वाकतो, की जणू काही तो 'या आणि मला न्या' असं आवाहनच करत असतो!

दिवाळीचा दुसरा दिवस धनत्रयोदशी. त्या दिवशी घराची स्वच्छता करून, दक्षिण दिशेला यमासाठी दिवा लावून धनाची – धनदेवता कुबेराची पूजा घरोघरी केली जाते. तो सर्वसामान्यांच्या दिवाळीचा भाग. पण तो दिवस भगवान श्री धन्वंतरी यांच्या जयंतीचा देखील आहे. देव आणि दैत्य यांच्या समुद्रमंथनातून उत्पन्न झालेल्या चौदा रत्नांपैकी एक हे ‘श्रीधन्वंतरी’ अमृतकुंभांसह प्रकट झाले! ‘श्रीधन्वंतरी’ हे विष्णूचे अवतार मानले जातात. त्यांना वैद्यकाचे दैवत मानले जाते. त्यांची मूर्ती ‘चतुर्हस्त’ असून प्रत्येक हातात असणाऱ्या वस्तूंनादेखील विशेष महत्त्व आहे. त्यांच्या मागील हातात शंख आहे. प्राचीन काळापासून ‘शंखध्वनी’ हा पवित्र मानला गेला आहे आणि शंख फुंकल्यावर भोवतालचा आसमंत प्रदुषणमुक्त – निर्जंतुक होतो. म्हणूनच ‘शंख’ हे वैद्यकशास्त्रानुसार ‘रोगप्रतिबंध’ करणारे ‘प्रतीक’ आहे. त्यांच्या दुसऱ्या हातातील ‘चक्र’ हे शस्त्र आहे. ते शस्त्रकर्माचे (Surgery ) प्रतिक आहे. त्यांच्या उजव्या हातातील ‘जळू’ हे रक्तमोक्षणाचे (अशुद्ध रक्त शरीरातून काढून टाकणे) साधन आहे तर डाव्या हातात ‘अमृतकुंभ’ आहे. हे ‘अमृत’ देवांना अजरत्व (जरा – म्हातारपण, अजर – म्हातारपण नसणे) आणि अमरत्व (मृत्यू नाही) देणारे आहे. देव आणि दैत्य यांमध्ये ‘अमृत’ मिळवण्यासाठी झटापट होऊन काही थेंब पृथ्वीवर पडले. त्यातूनच दिव्य वनौषधी निर्माण झाल्या अशी श्रद्धा आहे. त्यांचाच उपयोग आयुर्वेदात रोगनिवारणासाठी केला जातो.

साडी हा स्त्रियांचा हळवा कोपरा. तो पेहेराव चापून-चोपून साडी नेसणा-या पारंपरिक प्रौढांपासून ते साडी ‘ड्रेप’ करणा-या अत्याधुनिक राहणीमानाच्या मुलीपर्यंत सर्वांना खुणावत असतो. साडी दैनंदिन वापराच्या मराठी वस्त्रप्रावरणांतून हद्दपार झाली आहे, तरी तिचे भावनिक वास्तवात मूल्य कायम आहे. त्या भांडवलाच्या जोरावर ज्योती पंडित यांच्या साडी व्यवसायाचा डोलारा उभा राहिला आहे!

ज्योती पंडित दादरच्या त्यांच्या राहत्या घरी साडीविक्रीचा व्यवसाय बावीस वर्षें करत आहेत. त्यांचा प्रवास नोकरी करणारी सामान्य स्त्री ते एक स्वतंत्र उद्योजक असा आहे. “‘माझ्या नोकरीला तळवलकर्स जिमपासून सुरुवात झाली. मी तेथे इन्स्ट्रक्टर म्हणून काम केले. काही कालावधीतच जिमची शाखा स्वतंत्रपणे सांभाळू लागले. मुले झाल्यावर नोकरी करणे शक्य नव्हते. त्यामुळे मी नोकरीला राम राम ठोकला. पण घरी नुसते बसून राहणेही शक्य नव्हते. सुरुवातीला, घरातच जिम उघडले, पण हळुहळू कसरत करणा-यांची सं‘ख्या वाढत गेल्याने जागा अपुरी वाटू लागली. मग घरी पदार्थ बनवून विकण्याचा उद्योग सुरू केला. पण ऑर्डर वाढत गेल्या आणि कामाचा ताण जाणवू लागला. मला मदतनीस बाई ठेवणे शक्य नव्हते. मग मी नव-याच्या मित्राच्या सल्ल्याने साडी विकण्याचा व्यवसाय निवडला. त्याच दरम्यान, वर्तमानपत्रात जाहिरात आली, पाच हजारांच्या साड्या विकत घ्या अन् स्वतंत्र व्यवसाय सुरू करा! मी पाच हजारांच्या साड्या विकत घेतल्या. माझ्या व्यवसायाचा पाया तेथेच रचला गेला !” ज्योती त्यांची कहाणी आत्मविश्वा साने सांगतात.

ज्योती यांच्या साड्या विकल्या गेल्या. त्यांना चांगला प्रतिसाद मिळाला. त्यांना व्यवसायासाठी आत्मविश्वास मिळाला.

लाल वस्त्रांनी शृंगारलेली पालखी. आत चांदीचे देव भैरी-कालकाई, इंगलाई, जोगेश्वरी आणि कोनबाबा पालखीच्या आकर्षक सजावटीत विराजमान झाले आहेत. समोर पालखीचा कोरीव कठडा आहे. वरील बाजूस महिरपी कमान आहे. त्यावर नाजूक घंटा ओळीने झुलत आहेत. पालखी मजबूत गोलाकार दांड्यावर गरगर फिरू शकेल अशा गुळगुळीत पद्धतीने बसवली आहे. दोन्ही बाजूचे दांडे तुलनेने थोडे लांबच आहेत. दोघांनी दोन बाजूंला सन्मुख उभे राहून दांड्याला खांदा दिला, की मध्ये पालखी डौलाने डुलते. दोघांनी एकाच वेळी कंबर ताठ ठेवून खांद्याला विशिष्ट पद्धतीने झटका दिला, की पालखी गिरकी घेते. ते दृश्य पाहताच आबालवृद्धांच्या तोंडाचा आऽ वासतो, डोळे चमकतात. त्यात काय नसते? आश्चर्य असते, भय असते, अमाप श्रद्धा असते आणि अपार प्रेमभावना असते!

रत्नागिरी तालुक्यातील जांभारी गावातील शिमग्याची मिरवणूक फाल्गुन वद्य प्रतिपदेला निघते. ती गावाच्या सीमेवरील भैरीदेव देवस्थानापासून सुरू होते. तत्पूर्वी, पहाटे चार वाजता तेथे होळीला अग्नी देण्यात आला. अग्नी देताना सात खारवी मानकरी आणि कुणबी समाजाचा एक प्रतिनिधी (तोसुद्धा मानकरी असतो) होळीभोवती तीन प्रदक्षिणा घालतात. त्यामध्ये खांद्यांत लाकडी घोडा, गळ्यात हार आणि हातात भगवा झेंडा घेतलेला लाक्षणिक घोडेस्वार (तो मान कुर्टे घराण्याकडे आहे), चार ढोल, धुपारती धरणारी एक व्यक्ती, घंटा वाजवणारा एक जण ह्यांचा समावेश असतो. सर्वांत महत्त्वाची पंरपरा म्हणजे झाडाच्या फांदीचे तोरण तयार करून त्याला कोंबडा लोंबकाळत ठेवतात. त्या तोरणाला ‘शीत’ असे म्हणतात. ह्या सर्व लवाजम्याच्या तीन प्रदक्षिणा झाल्यानंतर, होळीला अग्नी दिला जातो. तो विधी यथासांग पार पाडल्यानंतर दुपारी चार वाजता पालखीचा जांभारी गावातील सहाणेकडे प्रवास सुरू झाला. पालखीला पाळण्याप्रमाणे गोल घुमवत भक्तगण मार्गक्रमण करत असतात. पालखीच्या मागे जनसमुदाय चालत असतो.

संजय क्षत्रिय यांनी गणेशाची रूपे विविध प्रकारचे साहित्य वापरून साकारली आहेत. त्यांनी पांढरी पावडर आणि डिंक यांच्या साहाय्याने अर्धा इंच ते तीन इंच आकारांच्या सूक्ष्म गणेशमूर्ती साकारल्या आहेत. त्यांनी तो छंद वयाच्या अठराव्या वर्षापासून जोपासला आहे. वास्तवात ते विडी कामगाराचा पोटी जन्‍माला आले. घरात शिक्षणाचा संस्कार नव्हता. संजय यांचे शिक्षणही जेमतेम नववीपर्यंत झाले. त्यांनी घरांना रंग देऊन संसाराचा गाडा संभाळणे सुरू केले व त्याबरोबर, त्यांनी स्वतःचा छंदही जोपासला.

संजय क्षत्रिय नासिक जिल्ह्यात सिन्नरला बंगलीवजा घरात राहतात. त्यांचे बंधू त्याच बंगल्यात मागील बाजूस असतात. संजय त्यांच्या छंदकलेचे प्रदर्शन दरवर्षी गणपतीत सिन्नर शहरी मांडतात. ते म्हणाले, की त्यांच्याकडे त्यांनी निर्माण केलेल्या एकतीस हजार कलाकृती जमा आहेत. त्या या प्रदर्शनानिमित्ताने बाहेर येतात. त्या सर्व मांडायच्या तर दोन हजार चौरस फूट जागा लागेल. एरवी, त्या कोठे ठेवायच्या हा प्रश्नच असतो. नासिकच्या आनंद बोरा नावाच्या पत्रकाराने त्यांच्या मित्रांचे प्रदर्शन नासिकला भरवले होते, तेवढाच मूर्तीचा सिन्नरबाहेरचा प्रवास !

संजय यांना कलेसाठी सिन्नरमधील सामाजिक कार्यकर्ते सुमंतभाई गुजराथी यांच्याकडून प्रोत्साहन मिळाले. संजय यांनी दीड ते दोन इंच उंचीचे हजारो गणपती निर्मिले. त्यांनी साच्याचा वापर केला नाही परंतु कधी तबला, तर कधी मृदंग वाजवणारा, कधी वाचन करणारा तर कधी साईबाबांच्या रूपातील असे छोटे छोटे गणेश त्यांनी साकारले. त्यांनी बनवलेली दहिहंडी फोडणारी दहा थरांची कलाकृती अप्रतिमच म्हणावी लागेल !

संजय यांनी एकतीस हजार सूक्ष्म गणेशमूर्ती बनवल्या आहेत. त्या प्रत्येक मूर्तीत साम्य आहे प्रत्येक मूर्ती वेगळी आहे. प्रत्येक मूर्तीची सोंड, डोळे, कान, हातपाय आणि मोदक या बाबी इतक्या सुबक आहेत की तीत जिवंपणा जाणवतो. सुपारी कोरून त्यात गणेशमूर्तीची प्रतिष्ठापना, सुपारीवर अर्ध्या इंचाचे अकरा गणपती अशा कलाकृती पाहून संजय यांच्या हातातील जादू अचंबित करते.

हलबा हा समाज वेदकालीन भारतात वस्ती करून राहणारा मानतात. त्या समाजाचे कुलगोत्र विशिष्ट आहे. ती जमात सूर्याची उपासक. तो समाज मध्यप्रदेशात ‘हलबा’ तर महाराष्ट्रात ‘हलबी’ या नावाने ओळखला जातो. त्यांचा प्रमुख व्यवसाय शेती असून त्याकरता लागणारे साहित्य म्हणजे हल (नांगर) व पेरणीयोग्य बी (बीज किंवा धान्य). त्यामुळे त्या समाजाला हलबा किंवा हलबी असे नाव पडले. मात्र दुसऱ्या व्यक्तीला सन्मानाने ठाकूर संबोधण्याची प्रथा त्या समाजात प्राचीन काळापासून आहे. उदाहरणार्थ, राऊत-ठाकूर, नाईक-ठाकूर इत्यादी. ठाकूर या शब्दाचा अर्थ शस्त्र धारण करणारा किंवा लढवय्या असा होतो.

समाजाचा इतिहास शहाण्णव कुळी वंशावळीमध्ये नमूद आहे. त्या कुळी म्हणजे हलबा/हलबी समाजाची उत्पत्ती आहे. यादव राजांच्या काळात म्हैसूर प्रांतात हलबाळू नावाचा राजा राज्य करत होता. तो समाज यादवांचे राज्य मोगलांनी बुडवल्यानंतर दुर्गाडीच्या (मरीआईच्या) महामारीत आणि महादुष्काळात इतर प्रांतांत विखुरला गेला.

ते लोक तांबडा घोडा, पिवळे निशाण, सूर्य व सूर्यफूल यांची पूजा करतात; त्याचप्रमाणे ते इष्टदेवता, दुर्गा, दंतेश्वरी, चंडी, वाघदेव, डोंगरदेव, बुडादेव, चिंधादेवी, खजरी, माराई, ठाकूर देव आणि खाड्यांची (तलवार) पूजा करतात.

समाज पुरातन काळापासून गड-किल्ल्यांमध्ये वसाहत करून राहत होता. त्यांचे वंशज गड-किल्ल्यात वास्तव्यास आहेत. पूर्वीच्या काळी हलबा/हलबी समाजाचे एकूण बावीस गडांमध्ये राज्य होते. ते पुढीलप्रमाणे –

१. बडेडोंगर, २. छोटे डोंगर, ३. नारायणपूर, ४. कोलर, ५. अंतागड, ६. कुदड्यानी, ७. बासला, ८. लोहत्तर, ९. कांकेर, १०. बस्तर, ११. बंडाजी, १२. माळवाड, १३. छिंदगड, १४. भामरागड, १५. भेरमगड, १६, बिजापूर, १७. मेंगोचिरा, १८. सिंहावा, १९. बिंद्रानवात गड, २०. झाडापापडा, २१. प्रतापगड, २२. कवडूल (जयपूर). त्या किल्ल्यांमध्ये त्यांचे वंशज वास्तव्य करत आहेत.

आम्ही घर बदलले त्यास तेरा वर्षें उलटून गेली. जुन्या घराच्या रस्त्यावरून जाणेयेणे होते, पण मुद्दामहून त्या घराकडे पाय वळत नाहीत. सुरुवातीच्या एक-दोन वर्षांत जुन्या पत्त्यावर पत्रे येत. आमच्या घरविक्रीच्या व्यवहारातील मध्यस्थ, अस्लमभाई यांच्याकडून फोन आल्यावर, मी ती घ्यायला जात असे. पुढे, माझी पत्रे तिकडे येणे विरळ झाले... थांबलेच ! पण गेल्या फेब्रुवारी महिन्यात (२५/०२/२०१६) अस्लमभार्इंनी मला, मी त्या रस्त्यावरून जात असताना हाक मारून बोलावले व एक लिफाफा माझ्या हातात ठेवला. आमच्या जुन्या घराच्या शेजारच्या इमारतीत, तळमजल्यावर त्यांचे न्हावीकामाचे दुकान आहे.

मी घरी येऊन, लिफाफा उघडून पत्र वाचले. आश्चर्य वाटले! आनंद वाटला. पत्र अंजली किर्तने ह्यांचे होते. शैलीदार लेखिका. काही महत्त्वाच्या पुस्तकांच्या लेखिका. त्यांचे मला पत्र आले होते! त्यांनी आनंदीबार्इंचा शोध घेऊन ग्रंथ प्रसिद्ध केला. तो मला फार आवडला होता. त्या ‘पॉप्युलर प्रकाशन’मध्ये संपादकपद अनेक वर्षें भूषवलेल्या, पण त्यांना संशोधनाची आवड, ओढ. त्यामुळे त्यांनी त्या पदाचा राजीनामा दिला. त्यांनी आनंदीबाई जोशी, दुर्गा भागवत यांच्यावर उत्तम, संशोधनपूर्ण कलात्मक लघुपट निर्माण केले.

आता, अंजली किर्तने, दुर्गा भागवत यांच्यावर संशोधन करून ग्रंथ सिद्ध करत आहेत. दुर्गाबाई या त्यांची आत्या. त्यामुळे त्यांना दुर्गाबार्इंबद्दल ममत्व. त्यांचे ‘पाऊलखुणा’ ह्या पुस्तकात दुर्गाबार्इंवर बनवलेल्या लघुपटाच्या वेळचे मनोज्ञ अनुभव आले आहेत. त्यामुळेच बहुधा, त्यांनी त्या विषयाचा सखोल अभ्यास करण्यास घेतला असावा.