हलबा हा समाज वेदकालीन भारतात वस्ती करून राहणारा मानतात. त्या समाजाचे कुलगोत्र विशिष्ट आहे. ती जमात सूर्याची उपासक. तो समाज मध्यप्रदेशात ‘हलबा’ तर महाराष्ट्रात ‘हलबी’ या नावाने ओळखला जातो. त्यांचा प्रमुख व्यवसाय शेती असून त्याकरता लागणारे साहित्य म्हणजे हल (नांगर) व पेरणीयोग्य बी (बीज किंवा धान्य). त्यामुळे त्या समाजाला हलबा किंवा हलबी असे नाव पडले. मात्र दुसऱ्या व्यक्तीला सन्मानाने ठाकूर संबोधण्याची प्रथा त्या समाजात प्राचीन काळापासून आहे. उदाहरणार्थ, राऊत-ठाकूर, नाईक-ठाकूर इत्यादी. ठाकूर या शब्दाचा अर्थ शस्त्र धारण करणारा किंवा लढवय्या असा होतो.

समाजाचा इतिहास शहाण्णव कुळी वंशावळीमध्ये नमूद आहे. त्या कुळी म्हणजे हलबा/हलबी समाजाची उत्पत्ती आहे. यादव राजांच्या काळात म्हैसूर प्रांतात हलबाळू नावाचा राजा राज्य करत होता. तो समाज यादवांचे राज्य मोगलांनी बुडवल्यानंतर दुर्गाडीच्या (मरीआईच्या) महामारीत आणि महादुष्काळात इतर प्रांतांत विखुरला गेला.

ते लोक तांबडा घोडा, पिवळे निशाण, सूर्य व सूर्यफूल यांची पूजा करतात; त्याचप्रमाणे ते इष्टदेवता, दुर्गा, दंतेश्वरी, चंडी, वाघदेव, डोंगरदेव, बुडादेव, चिंधादेवी, खजरी, माराई, ठाकूर देव आणि खाड्यांची (तलवार) पूजा करतात.

समाज पुरातन काळापासून गड-किल्ल्यांमध्ये वसाहत करून राहत होता. त्यांचे वंशज गड-किल्ल्यात वास्तव्यास आहेत. पूर्वीच्या काळी हलबा/हलबी समाजाचे एकूण बावीस गडांमध्ये राज्य होते. ते पुढीलप्रमाणे –

१. बडेडोंगर, २. छोटे डोंगर, ३. नारायणपूर, ४. कोलर, ५. अंतागड, ६. कुदड्यानी, ७. बासला, ८. लोहत्तर, ९. कांकेर, १०. बस्तर, ११. बंडाजी, १२. माळवाड, १३. छिंदगड, १४. भामरागड, १५. भेरमगड, १६, बिजापूर, १७. मेंगोचिरा, १८. सिंहावा, १९. बिंद्रानवात गड, २०. झाडापापडा, २१. प्रतापगड, २२. कवडूल (जयपूर). त्या किल्ल्यांमध्ये त्यांचे वंशज वास्तव्य करत आहेत.

आम्ही घर बदलले त्यास तेरा वर्षें उलटून गेली. जुन्या घराच्या रस्त्यावरून जाणेयेणे होते, पण मुद्दामहून त्या घराकडे पाय वळत नाहीत. सुरुवातीच्या एक-दोन वर्षांत जुन्या पत्त्यावर पत्रे येत. आमच्या घरविक्रीच्या व्यवहारातील मध्यस्थ, अस्लमभाई यांच्याकडून फोन आल्यावर, मी ती घ्यायला जात असे. पुढे, माझी पत्रे तिकडे येणे विरळ झाले... थांबलेच ! पण गेल्या फेब्रुवारी महिन्यात (२५/०२/२०१६) अस्लमभार्इंनी मला, मी त्या रस्त्यावरून जात असताना हाक मारून बोलावले व एक लिफाफा माझ्या हातात ठेवला. आमच्या जुन्या घराच्या शेजारच्या इमारतीत, तळमजल्यावर त्यांचे न्हावीकामाचे दुकान आहे.

मी घरी येऊन, लिफाफा उघडून पत्र वाचले. आश्चर्य वाटले! आनंद वाटला. पत्र अंजली किर्तने ह्यांचे होते. शैलीदार लेखिका. काही महत्त्वाच्या पुस्तकांच्या लेखिका. त्यांचे मला पत्र आले होते! त्यांनी आनंदीबार्इंचा शोध घेऊन ग्रंथ प्रसिद्ध केला. तो मला फार आवडला होता. त्या ‘पॉप्युलर प्रकाशन’मध्ये संपादकपद अनेक वर्षें भूषवलेल्या, पण त्यांना संशोधनाची आवड, ओढ. त्यामुळे त्यांनी त्या पदाचा राजीनामा दिला. त्यांनी आनंदीबाई जोशी, दुर्गा भागवत यांच्यावर उत्तम, संशोधनपूर्ण कलात्मक लघुपट निर्माण केले.

आता, अंजली किर्तने, दुर्गा भागवत यांच्यावर संशोधन करून ग्रंथ सिद्ध करत आहेत. दुर्गाबाई या त्यांची आत्या. त्यामुळे त्यांना दुर्गाबार्इंबद्दल ममत्व. त्यांचे ‘पाऊलखुणा’ ह्या पुस्तकात दुर्गाबार्इंवर बनवलेल्या लघुपटाच्या वेळचे मनोज्ञ अनुभव आले आहेत. त्यामुळेच बहुधा, त्यांनी त्या विषयाचा सखोल अभ्यास करण्यास घेतला असावा.

बाळ भैरवनाथांचे देवस्थान अहमदनगर जिल्ह्याच्या कोपरगाव तालुक्यातील चांदेकसारे येथे आहे. तो अष्ट भैरवनाथांपैकी एक. त्या ठिकाणी गुढीपाडव्यानंतर पंधरा दिवसांनी दोन दिवस यात्रा भरते. यात्रेत बाळ भैरवनाथ व जोगेश्वरी यांचे लग्न यथासांग होते. बाळभैरवनाथांच्‍या त्‍या देवस्‍थानाचे एक वैशिष्‍ट्य आहे. गावच्‍या परंपरेनुसार गुढीपाडव्‍याला तेथील ग्रामस्थ एका विशिष्ट पद्धतीने येणाऱ्या हवामानाचा-पाऊसपाण्याचा अंदाज बांधतात. त्याला एक वेगळेच पंचांगवाचन म्हणता येईल.

मिरास म्हणजे वारसा. मिरास हा अरबी शब्द आहे. त्यावरून मिरासी हा शब्द बनला असावा. मिरासी हे लोक मुसलमान असून, त्यांची वस्ती प्राधान्याने पंजाब व राजस्थान या प्रदेशांत आहे. मिरासी लोक मुळचे हिंदू असावेत. मिरासी लोक वंशपरंपरेने निरनिराळ्या जातींची भाटगिरी करत आले आहेत.

ज्या कुळाचे भाट म्हणून हे लोक काम करतात, त्या कुळांची सर्व माहिती लक्षात ठेवून ती हवी तेव्हा सांगणे, वारसासंबंधी शंकाचे निरसन करणे, यजमानाकडे आलेल्या पाहुण्यांचे आगत-स्वागत व व्यवस्था करणे, शेतकरी कुटुंबात घरकाम करणे, लग्नातील मेजवानीची तयारी करणे, लग्नाची निमंत्रणे पोचवणे इत्यादी कामे त्यांना करावी लागतात. त्याबद्दल त्यांना द्रव्य, धान्य, वस्त्र या रूपाने बक्षिसी मिळते. विशेष प्रसंगी त्यांनी गाय किंवा म्हैस मागितली तरी ती दिली जाते. आता ते लोक शेती किंवा अन्य व्यवसाय करू लागले आहेत. काही जण शिकून नोकरी करतात.

मिरासी लोकांच्या अनेक पोटजाती आहेत. ज्या लोकांचे ते भाट असतात, त्यांच्या दर्ज्यावरून संबंधित मिरासींचा दर्जा ठरतो. रइ व कुमाची मिरासी – हे शिकलेले असून ते जाट, सैयद व हिंदू लोकांचे भाट असतात; राणा मिरासी – राजपूत व सैय्यद यांचे भाट. मीर मिरासी – धनिकांचे भाट. कलावंत मिरासी – संगीतकलेचे जाणकार. कव्वाल – कुरैशी जातीचे भाट. खरिआल – कुंभाराचे मिरासी. वाद्य वाजवून भीक मागणारे, कनिष्ठ दर्जा मीरमलंग –मिरासींचे मिरासी. नकारची – नगारा वाजवणारे. रबाबी –रबाब वाजवणारे, ते शीख आहेत. कलनोत- हे सर्वांकडे भीक मागतात. त्यांचा पूर्वज तानसेनाचा वंशज नानक बक्ष हा होता. सरदोई – पठाणांचे मिरासी. त्याशिवाय लच्छ, लंगा, लोरी, पोस्ला, चारण इत्यादी आणखी काही पोटभेदही आहेत.

ते लोक मुसलमान असूनही दुर्गा भवानीला भजतात. त्या व्यतिरिक्त ते सखि सरवर, पीर मुर्तजा, गुग्गा पीर, पीर हिदायत अली शाह, शाह मस्सावली, शाह बहावल हक्क, गौर अझम जिलानी यांनाही भजतात. ते लोक अमीर खुस्रू व हजरत दाऊद यांनाही पीर मानतात. त्यांच्यातील एक पोटजात नागपूजक आहे.

शिमग्याचे ‘कवित्व’ महाराष्ट्राला नवे नाही. मात्र सिन्नर तालुक्यातील वडांगळी या माझ्या गावात शिमगा साजरा केला जातो, तोच मुळी कवने गाऊन, टिप्परघाई खेळून. तेथे टिप्परघाई मौखिक परंपरेने चालत आलेले शिमग्याचे लोकगीत गात डफाच्या ठेक्यावर रंगते.

वडांगळीतील सामुदायिक होळी मारुती मंदिरासमोर पेटते. ती गावातील प्रत्येक घरातून आलेल्या पाच-पाच गोवऱ्यांनी रचली जाते. ती होळी सर्वांत मोठी. गल्लोगल्लीतील इतर होळ्या त्या मोठ्या होळीतील जळत्या गोवऱ्या नेऊन पेटवतात. मारुतीच्या होळीवर दोन मोठमोठे दगडी गोटे आहेत. मिसरूड फुटलेली तरुण मुले, त्यांच्या शरीरातील रग अजमावण्यासाठी ते त्यांच्या खांद्यावर ‘दगडी गोटे’ पेलून होळीला पाच प्रदक्षिणा घालतात. अनेक तरुणांना ते साधारण प्रत्येकी क्विंटलभर वजनाचे दगडी गोटे उचलणे जमत नाही. तालमीत तयार झालेली तरुण मुलेदेखील त्यात कधी कधी फसतात. काही तरुण मात्र तब्येतीने ‘तोळामासा’ असतात, पण ती ‘शक्तीपेक्षा युक्ती श्रेष्ठ’ ठरवून ते गोटे लीलया पेलतात. लहानगी मुले टिमक्या वाजवत पुरणपोळीचा नैवेद्य खातात, तोंडावर पालथा हात मारत एकमेकांच्या नावाने बोंबा मारत, होळीचा आनंद लुटतात.

होळीला रंग चढतो तो धुळवडीत. घरोघरी, देवघरातील ‘वीराचा टाक’ खोबऱ्याच्या वाटीत घालून, लाल आलवणाच्या कपड्यात गुंडाळून ‘वीरा’ची वेशभूषा केलेल्या मुलांच्या हाती दिला जातो. घराघरातून सैनिक पूर्वी लढाईसाठी जात असावेत. त्यांची आठवण म्हणून प्रत्येक घरात ‘वीरा’चा चांदीचा टाक असतो. शिमग्याच्या दिवशी, त्यालाच ‘वीराचा पाडवा’ असे म्हणतात. त्या वीरांचे पूजन करून, त्यांना पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखवून गावातून डफाच्या तालावर चांदीचे टाक घेतलेल्या ‘बालवीरां’ना वाजतगाजत मिरवले जाते. सजवलेले ‘बालवीर, वीराचे पवित्रे घेत होळीभोवती फेर धरत नाचतात. ती मिरवणूक गावाच्या गल्ल्यागल्ल्यांतून मिरवत महादेवाच्या मंदिराशी येऊन विसावते. वीर महादेव मंदिराच्या उंच दगडी पायऱ्यांवर स्थानापन्न होतात आणि मग रंगते टिप्परघाई...

शाकंभरी देवी सुपरिचित आहे. तिचे मुख्य स्थान कर्नाटकातील बदामी येथे आहे. हिमालयातील शिवालीक पर्वतात, राजस्थानात जयपूरजवळ सिक्कर येथे, आंध्र प्रदेशात विजयवाडा येथे आणि महाराष्ट्रात कुंभोज, तुळजापूर, सोलापूर येथे त्या देवीची मंदिरे आहेत. देवीचे नवरात्र पौष शुक्ल अष्टमीपासून पौष पौर्णिमेपर्यंत असते. विजयवाड्याच्या ‘कनकदुर्गा’ मंदिरात मात्र श्री शाकंभरी देवीचा उत्सव दरवर्षी आषाढ महिन्यात शुद्ध त्रयोदशी ते पौर्णिमेदरम्यान साजरा होतो. तेथे उत्सवादरम्यान श्री दुर्गमल्लेश्वर स्वामी मंदिरात कनकदुर्गादेवीची पूजा ‘श्रीशांकभरी देवी’ स्वरूपात केली जाते, तेच त्या उत्सवाचे वैशिष्ट्य. अनेक प्रकारच्या भाज्या आणि फळे यांनी शाकंभरी देवीस नटवले जाते.

– नरेंद्र उंब्रजकर, पुणे
९४०३३६०१८५

(आदिमाता जानेवारी २०१६ वरून उद्धृत)

उपनिषदे म्हणजे उप+नि+सद्. त्याचा अर्थ – जवळ जाणे, बसणे, रहस्य उलगडणे. उपनिषदे ही वेदांचे अंग ‘वेदान्त’ म्हणून प्रसिद्ध आहेत. प्रथम वेद, नंतर ब्राह्मणे, आरण्यके व शेवटी उपनिषदे असा क्रम आहे.

विश्वाच्या शक्तीचे रहस्य कळण्याकरता प्रथम ती शक्ती आहे हे जाणून घेणे आवश्यक आहे. त्यासाठी त्या शक्तीजवळ गेले पाहिजे. प्राचीन काळी तपोनिष्ठ ऋषींनी त्यांच्या ज्ञानाने विश्वाच्या शक्तीजवळ जाण्याचा मार्ग शोधला. त्यांत त्यांना जे ज्ञान प्राप्त झाले ते त्यांनी सूत्रबद्ध केले. तीच ‘उपनिषदे’.

ईश केन प्रश्न मुण्ड माण्डूक्य तित्तिरी |
ऐतरेयं च छान्दोग्यं बृहदारण्यकं तथा ||

अशी दहा उपनिषदे आहेत. शिवाय आणखी उपप्रकारही आहेत.

कृष्ण यजुर्वेदाच्या ‘कठ’ किंवा ‘काठक’ शाखेचे उपनिषद हे ‘कठोपनिषद’ म्हणून ओळखले जाते. कठोपनिषदात दोन अध्याय आहेत. प्रत्येक अध्यायात तीन भाग आहेत. त्यांना ‘वल्ली’ असे नाव आहे. अध्याय एक मध्ये तीन वल्ली आहेत. त्यात वल्ली एकमध्ये एकोणतीस श्लोक आहेत. तर दुसऱ्या वल्लीत पंचवीस श्लोक आहेत. तिसऱ्या वल्लीत सतरा श्लोक आहेत. अशा प्रकारे प्रथम अध्यायात तीनही वल्ली एकमध्ये पंधरा श्लोक आहेत, वल्ली दोनमध्ये पंधरा श्लोक आहेत, वल्ली तीनमध्ये अठरा श्लोक आहेत. संपूर्ण कठोपनिषदात दोन्ही अध्यायांत सर्व वल्ली मिळून एकशेएकोणीस श्लोक आहेत.
कठोपनिषदात प्रामुख्याने यम-नचिकेत संवाद आहे.

- (आदिमाता, जानेवारी २०१६ वरून उद्धृत)

सांगली जिल्ह्याच्या वाळवा (इस्लामपूर) तालुक्यात नरसिंहपूर हे श्री नृसिंहाचे स्थान आहे. इस्लामपूरहून बहे या गावावरून पुढे नरसिंहपूरला जाता येते. तेथे श्री नृसिंहाचे मंदिर भुयारामध्ये आहे. मंदिर पुरातन असून, मंदिराच्या जीर्णोद्धाराचे काम सुरू आहे. बहे गावी कृष्णा नदीवर पूल आहे. बहे गावी कृष्णा नदी दोन प्रवाहांनी वाहते, त्यामुळे मध्ये बेट तयार झाले आहे. त्या बेटावर रामदासस्वामींनी स्थापन केलेला मारुती आहे. कथा अशी, की श्रीराम दंडकारण्यामध्ये फिरत असताना त्या ठिकाणी आले व दैनंदिन आन्हिके करण्यासाठी बेटावर बसले असताना कृष्णा नदीला पूर आला. त्यावेळी मारुतिरायांनी दोन्ही हात आडवे धरल्यामुळे नदीचे दोन प्रवाह निर्माण झाले व रामाचे आन्हिक निर्विघ्नपणे पार पडले! बहे या गावाचा ‘श्रीगुरुचरित्र’ पोथीत ‘बाहे’ असा उल्लेख आढळतो.

नरसिंहपूर येथील मंदिर तीन पिढ्यांनी बांधले असल्याचा शिलालेख भुयारात जाण्याच्या पहिल्या पायरीवर दगडात कोरलेला आहे. मूर्तीपर्यंत जाण्यासाठी एकावेळी एक व्यक्ती जाऊ शकेल असा वेडावाकडा मार्ग भुयारातून आहे. प्रत्यक्ष मूर्ती कृष्णा नदीच्या जलस्तरावर प्रतिष्ठित असून ती अखंड काळ्या शाळिग्रामामध्ये कोरलेली आहे. नृसिंहाने त्याच्या मांडीवर हिरण्यकशपूस आडवे घेतले असून त्याने त्याची बोटे त्याच्या पोटात खुपसली आहेत. मूर्तीच्या प्रभावळीवर दशावतार कोरलेले आहेत. मूर्ती सुबक आहे. नृसिंहाच्या हातावरील रेषाही दृष्टीस पडतात. हिरण्यकशपूच्या शेजारी लक्ष्मीची मूर्ती आहे.

ऋग्वेदात दाय हा शब्द श्रममूल्य किंवा श्रमाबद्दल बक्षीस अशा अर्थी आलेला आहे (१०.११४.१०). पण पुढे त्याचा उपयोग वारसा अशा अर्थी केला जाऊ लागला. जीमूतवाहनाने दाय शब्दाची व्याख्या पुढीलप्रमाणे केली आहे –

पूर्वस्वामिसम्बन्धाधीनं तत्स्वाम्योपरमे यत्र
द्रव्ये स्वाम्यं तत्र निरूढो दायशब्द: | (दायभाग १.४-५)

अर्थ – ज्या द्रव्यावर एखाद्या व्यक्तीची मालकी असते त्या द्रव्यावर, ती व्यक्ती मरण पावल्यावर तिच्याशी संबंध असल्यामुळे दुसऱ्या व्यक्तीचे जे स्वामित्व येते, त्याला दाय असे म्हणतात.
पित्याच्या संपत्तीवर पहिला हक्क पुत्राचा असतो. तो क्रम दायभागाने पुढीलप्रमाणे मानला आहे – १. पुत्र, पौत्र, प्रपौत्र; २. विधवा, ३. कन्या, ४. कन्यापुत्र, ५. पिता, ६. माता, ७. भाऊ, ८. पुतण्या व ९. पुतण्याचा पुत्र. या सर्वांना बद्धक्रम दायाद असे नाव आहे.

बद्धक्रम दायाद यांच्या अभावी पुढील क्रमाने उत्तराधिकार ठरतो – १. सपिंड, २. सकुल्य ३, समानोदक, ४. सपिंडाहून भिन्न बंधू, ५. गुरू, ६. शिष्य, ७. सहपाठी व ८. राजा
सपिंड – पिंड शब्दाचे जीमूतवाहनाने केलेले विवेचन असे –

एक पुरुष त्याच्या जीवनकालात पिता, पितामह व प्रपितामह या तीन पूर्वजांना पिंड देतो. मग त्याच्या मृत्यूनंतर त्याचा पुत्र त्याचा पिता व पित्याचे तीन पूर्वज यांच्या नावे स्वतंत्र पिंड करून, त्यांचा पुन्हा एक पिंड बनवतो व अशा प्रकारे पित्याचे सपिंडीकरण करतो. अशा रीतीने मृत पुरुष जिवंतपणी ज्या पूर्वजांना पिंड देत असे, त्यांच्याच पिंडात मृत्यूनंतर तो सहभागी होतो आणि पुत्राने दिलेल्या पिंडाचा त्याचा पिता व पितामह यांच्यासह उपभोग घेतो. अशा प्रकारे तो ज्यांना पिंड देतो व जे त्याला पिंड देतात, त्या अविभक्त दायादांना सपिंड असे नाव आहे.

सकुल्य – सपिंडांच्या अभावी दायभाग परिवाराची संपत्ती सकुल्यांना मिळते. तीन पूर्वजांना पिंडदान केल्यानंतर कुशाने हात स्वच्छ करण्याची पद्धत आहे. त्या वेळी जो लेप हाताला शिल्लक राहतो, तो प्रपितामहच्या पूर्वीच्या तीन पिढ्यांतील पितरांना देण्यात येतो. त्याचप्रमाणे प्रपौत्राच्या पुढच्या तीन पिढ्यांनाही पिंडलेप देण्याची पद्धत आहे. अशा प्रकारे चौथ्या पिढीपासून सहाव्या पिढीचे वंशज यांना सकुल्य असे म्हणतात.

मध्ययुगीन महाराष्ट्रातील देशमुख-देशपांडे-देसाई ही महत्त्वाची वतने होत. देश म्हणजे परगणा (हल्लीच्या लहान तालुक्याएवढा प्रदेश) होय. त्यावर अधिकार गाजवणारी ती विविध वतने होत.

देशमुख म्हणजे देशमुख्य होय. देशाच्या अंतर्गत व्यवस्थेत तो सर्वाधिकारी असे. देशमुखी वतनाचे हे महत्त्व लक्षात घेऊन रामचंद्रपंत अमात्यांनी त्यांच्या राजनितीवरील ग्रंथात त्याचे गुणगान केले आहे ते असे –

‘राज्यातील देशमुख आदिकरून यास वतनदार ही प्राकृत परिभाषा मात्र आहे. ते स्वल्पच परंतु स्वतंत्र देशनायकच आहेत. त्यांना साधारण गणावे असे नाही. ते लोक म्हणजे राज्याचे दायादच आहेत.’

देशमुखाला समाजात व राजदरबारातही मान असे. गावसभेत पाटील व परगण्याच्या सभेत देशमुख असेल तर तेथे जहागिरदार व इनामदार यांनाही पहिला मान न मिळता तो देशमुखांना दिला जाई.

शेतीच्या उत्पन्नात वाढ व्हावी, नवीन जमिनी लागवडीखाली आणाव्या आणि त्यासाठी शेतकऱ्यांना उत्तेजन म्हणून त्यांना खंड माफ करावा, अशासारखे अधिकारही देशमुखाला असत. पिकांची अणेवारी ठरवणे हेही त्याचे काम होय. परगण्यातील सर्व प्रकारचे तंटे-बखेडे मिटवणे, गावा-शिवारांतील बांधबंदिस्ती कायम राखणे, गावाच्या सीमा ठरवणे, पिकांवर-गुराढोरांवर आणि रयतेवर सरकारी किंवा सावकारी जुलूम होऊ न देणे, एखाद्याला इनाम किंवा मिरासीहक्क देणे इत्यादी सर्व कामे देशमुख हा आपल्या अधिकारात करत असे.

देशमुखांच्या पदरी बरेच सैन्य असे. शिवाय, देशपांडे, यार्दी, कुलकर्णी, खासनीस, पेशवे इत्यादी अधिकारीमंडळही असे. देशमुखाला त्याच्या स्वत:च्या नावाचे नाणे असणे ही एक गोष्ट सोडून प्रतिष्ठा, सत्ता, फौज, हाताखालचे अधिकारी हे सर्व सत्तावैभव देशमुखी या संस्थेला लाभलेले होते. देशमुखी ही वंशपरंपरागत चाले. सरदारांना व जहागिरदारांना ते सर्व वैभव असले, तरी त्यात शाश्वतपणा नसे. म्हणून देशमुख वतनदारांना ‘शाश्वत अधिकारी’ व इतरांना ‘अशाश्वत अधिकारी’ असे म्हटले जाई.