महाराष्ट्राची लोककला किंवा लोकनृत्य म्हटल्यावर सारे एकदिलाने ‘लावणी’ नृत्याचेच नाव घेतात, एवढी लावणीची ठसठशीत मुद्रा मराठी रसिकांवर उमटलेली आहे! मात्र या कलाप्रकाराला प्रतिष्ठा कधी मिळाली नाही. कारण तमाशात सादर केली जाणारी लावणी म्हणजे कामोत्तेजक भावभावनांचे छचोर दर्शन असेच मानले गेले. तमाशा किंवा लावणी ही कला तिच्या अंगभूत लावण्यामुळे-सौंदर्यामुळे गावकुसाबाहेरून गावातील मंडळींना खुणावत राहिली. त्यामुळेच लावणीकला गावकुसाबाहेर राहूनही मृत पावली नाही. महाराष्ट्रातील इतर अनेक लोकनृत्ये त्यांचे स्वत्व पांढरपेशी कलांच्या प्रभावापुढे गमावत असताना लावणी मात्र तिचे अस्सल रांगडेपण टिकवून आहे. लावणीकलेला स्वतःचे स्वत्व टिकवणे शहरी संस्कृतीचा व कलांचा स्पर्श न झाल्यामुळे शक्य झाले आहे.

लावणी गेल्या दोन-तीन दशकांत मात्र पांढरपेशांचेही मनोरंजन करताना दिसत आहे. त्या कलेने अनेक बदल-स्थित्यंतरे पचवली आहेत. लावणी पेशवाईच्या अस्ताबरोबर संपली असे वाटत असतानाच, खोलवर घुसवली गेलेली ती कला जमिनीच्या आतून बाहेर पडून आकाशाच्या दिशेने वर उन्मुक्तपणे फोफावलेली, बहरलेली जाणवते.

नाशिकरोड हे नाशिकचे उपनगर. मध्य रेल्वेचे नाशिकला जाण्यासाठी रेल्वेस्टेशन. इंग्रजांच्या काळात ‘इंडिया सिक्युरिटी प्रेस’ आणि ‘करन्सी नोट प्रेस’ नाशिकमध्ये सुरू झाल्याने तेथील कामगारांमुळे वस्ती वाढली, बाजारपेठ फुलली. नाशिकरोड गाव वसत गेले. तेथील सामाजिक आणि सांस्कृतिक जडणघडण करणाऱ्या कार्यक्रमांमध्ये लोकनाट्य आणि मेळे यांचा वाटा महत्त्वाचा आहे. तमाशे देवळाली गावात ग्रामदैवत म्हसोबा महाराजांच्या यात्रोत्सवात होत. गायन-नृत्याची मेजवानी शिवजयंती, आंबेडकर जयंती अशा उत्सवांच्या काळात मिळे. गणेशोत्सव आणि नवरात्रोत्सव या काळात होणाऱ्या लोकनाट्य-मेळ्यांनी मनोरंजनातून प्रबोधनाचेही काम केले.

दिवाळी दरवर्षी आली, की मराठी लोकांना तीन गोष्टी हमखास आठवतात - दिवाळी फराळ, फटाके आणि दिवाळी अंक ! फराळाचा अनुस्युत भाग असतो अभ्यंगस्नानाचा. टीव्हीवरील जाहिरातीतून तेच ध्वनित होते. ‘दिवाळी आली मोती स्नानाची (साबणाची) वेळ झाली’ अशी जी जाहिरात गेली दोन-तीन वर्षें दिवाळीआधी सतत दाखवतात, ती पाहताना प्रेक्षक सुखावतो. त्याच्या अभ्यंगस्नानाच्या स्मृती जाग्या होतात. पण ते क्षणिक, परंतु लगेच बुद्धीला प्रश्न पडतो - हा मोती साबण वर्षभर कोठे असतो? पण जुन्या काळचे ते अभ्यंगस्नान हरवले आहे. पहाटे उठणे, अग्नीवर पाणी तापवणे, फळ पायाखाली फोडणे... दुस-या बाजूला उत्तमोत्तम शांपू सध्या रोजच्या स्नानाला असू शकतात.

फटाके विशेषतः मुलांच्या आनंदासाठी असतात- तो आनंदही प्रदूषणामुळे बाद झाला आहे. मुलांच्या आनंदासाठी किती शेकडो साधने आणि खेळ निघाले आहेत. फराळाचे पदार्थ माणसाच्या जिव्हेच्या (जिभेच्या) वेगवेगळ्या चवींना आकृष्ट करतात. तेही बाजारात बारमाही उपलब्ध असतात. त्यामुळे त्यातील ‘चार्म’ संपलेला आहे. राजाच्या घरी रोजची दिवाळी, तशी बहुसंख्य समाजाची अवस्था झाली आहे. तरीसुद्धा दिवाळीच्या वेळी पावसाळा संपलेला असतो. सृष्टीमधील वातावरण प्रसन्न असते. पिके तयार झालेली असतात. अशा वातावरणात येणारी दिवाळी लहानथोरांपासून सर्वांना अजूनही आनंदच देते.

सातारा शहराच्या नैऋत्येस नऊ किलोमीटरवर सज्जनगडाच्या पायथ्याशी 'परळी' या गावी एक मंदिर आहे. त्या गावामध्ये दोन प्राचीन शिवमंदिरे आहेत. त्यांची बांधणी यादव काळात तेराव्या शतकात झाली असावी. शेजारी शेजारी असणाऱ्या त्या दोन शिवमंदिरांपैकी दक्षिणेस असणाऱ्या मंदिराची पडझड झालेली आहे. त्यांतील फक्त गर्भगृहाचा भाग शिल्लक आहे. तेथे महिषासुरमर्दिनीची मूर्ती आहे. त्याच्या शेजारी असणारे मुख्य मंदिर मात्र बऱ्या स्थितीत आहे. त्याची रचना सभामंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह अशी आहे. अंतराळ चार स्तंभांवर आधारलेले असून त्यांतील दोन पूर्णस्तंभ आहेत. सभामंडप सोळा स्तंभांवर आधारलेला असून त्यातील चार पूर्णस्तंभ आहेत. सभामंडपात दोन देवकोष्टके आहेत, पण ते रिकामे आहेत. सभामंडपात सुंदर आणि रेखीव असा नंदी आहे.
मंदिराच्या खांबांवर सुंदर शिल्पे कोरलेली आहेत. त्यांमधील काही आभासी शिल्पे आहेत. मंदिराच्या दर्शनी भागावर डाव्या व उजव्या बाजूंस 'मिथुनशिल्पे' (कामशिल्पे) कोरलेली आहेत.
मंदिरासमोर सुमारे सहा मीटर उंचीचा कोरीव मानस्तंभ आहे. त्याचा तुटलेला अर्धा भाग समोरच ठेवलेला आहे. त्याच्या शेजारी पंचमुखी शिवलिंग आहे. सदाशिवाचे ते अव्यक्त रूप आहे. सदाशिव म्हणजे सद्योजत, वामदेव, अघोर, तात्पुरुष आणि ईशान या शिवाच्या पाच अवस्था. त्या दाखवणारी ती प्रतिमा आहे. त्या पंचस्थिती म्हणजे पृथ्वी, आग, तेज, वायू व आकाश यांची रूपे.

पूर्वी तेलाचे घाणे असत. त्या घाण्यांवर शेंगदाणे, सरकी अशा तेलबियांपसून तेल काढले जाई. तेल काढल्यानंतर जो चोथा राहतो त्याला पेंड म्हणतात. शेंगदाण्याची पेंड फार पौष्टिक असते. म्हणून ती गुरांना आणि घोड्याला खायला घातली जाई. क्वचित लहान मुलेही ती खात.

घोडे पेंड खाणे हा वाक्प्रचार शाळेपासून कानांवर पडलेला असे. मास्तर मुलगा वर्गात उशिरा आला तर 'तुझं घोडं कुठं पेंड खातंय' असा प्रश्न त्या मुलाला विचारत. पण मुळात तो वाक्प्रचार 'घोडे पेंड खाणे' असा नसून 'घोडे पेणे खाणे' असा आहे. पेणे हा शब्द मूळ संस्कृत 'प्रयाण्कम'वरून तयार झाल्याचे कृ.पां. कुलकर्णी यांच्या मराठी व्युत्पत्ती कोशात म्हटले आहे. 'पेणे' म्हणजे प्रवास करत असताना वाटेत मुक्काम करण्याचे ठिकाण किंवा जागा. 'घोडे पेंड खाणे' याचा अर्थ थांबून राहणे, अडून राहणे असा होतो. पेंड हे घोड्याचे खाद्य असते, हे माहीत असल्यामुळे त्या वाक्प्रचारात चूक आहे असे वाटत नाही.

ज्ञानेश्वरीत सोळाव्या अध्यायातील,

'तरी तयांसी जेथे जाणे ।

तेथिंचे हें पहिलें पेणें ।

तें पावोनि येरे दारुणें ।

न होती दुंखें ॥ {16.413}

या ओवीत पेणे हा शब्द आला आहे. तो

'ऐसिया या वाटा ।

इहींचि पेणा सुभटा ।

शांतीचा माजिवाटा ।

ठाकिला जेणें । {12.143}

‘भारतीय भाषांचे लोकसर्वेक्षण’ या प्रकल्पात गणेश देवी आणि त्यांच्या टीमने केलेले काम विलक्षण आहे. गंमत अशी, की त्या प्रकल्पामध्ये रंग व भाषा ह्यांचादेखील आढावा घेतला गेला आहे. अर्थात, प्रत्येक भाषेत कोणत्या रंगाला काय म्हणतात हे नमूद होत गेले आहे. त्यांनी ह्या ग्रंथात महाराष्ट्रातील बोलल्या जाणाऱ्या त्रेपन्न भाषा नोंदल्या आहेत. माझ्या लक्षात असे आले, की अरे, हे तर महाराष्ट्राची “पॅ’लिट्” आहे! म्हणजेच मराठीत चिताऱ्याची रंगपाटी! मला अचानकपणे मिळालेला रंग ह्या विषयाचा तो छान खजिना आहे!

मी त्या प्रकल्पाचे मराठी संपादक अरुण जाखडे ह्यांना इमेलने ती गोष्ट कळवली. दुर्दैवाने, त्यांनी त्याबद्दल उत्तर पाठवले नाही; किंवा काही विचारणा केली नाही. शेवटी, मी गणेश देवी यांच्याशी गुगलमार्फत संपर्क साधला. त्यांनी आमच्या फोनवरील प्रथम संभाषणातच ‘आपण एकत्र ह्या विषयावर काम करू शकू’ असे मला सुचवले. त्यामुळे माझा उत्साह वाढला होता. आम्ही ते मुंबईत आले असता एकत्र भेटून जेवण घेतले.

ती भेट घाईत झाली, परंतु मी माझे मित्र, आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे मुद्रण तज्ञ आणि रंगतंत्रज्ञान तज्ञ किरण प्रयागी यांना बरोबर घेऊन गेलो होतो. आम्ही दोघे व देवी, आमच्या बोलण्यात असे ठरले, की त्यांनी जमवलेल्या रंग या शब्दावर आधारित आपल्या कल्पनेप्रमाणे रंगछटा तयार कराव्या; त्या निव्वळ महाराष्ट्रातील नव्हे तर संपूर्ण भारताची तशा प्रकारची माहिती संकलित करून “पॅ’लिट्”चा ग्रंथ तयार करावा! कल्पना अशी, की प्रथम शाळेतील विद्यार्थ्यांकरता पुस्तिका तयार कराव्यात!

गोविंद पोवळे आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी गायलेले ‘रात्र काळी घागर काळी’ हे गाणे गाजलेले आहे. ‘रात्र काळी घागर काळी’ ही सोळाव्या शतकातील ‘विष्णुदास नामा’ नावाच्या संतकवीची रचना. ‘रात्र काळी, घागर काळी, यमुनेचे जळ काळे, बुंथ काळी, बिलवर काळी, गळ्यातील मोत्याची एकावळी काळी, काचोळी काळी’ हे सर्व परिधान केलेली नायिका नखशिखांत काळी आणि तिचा एकलेपणा घालवणारी कृष्णमूर्तीही काळी. काळा रंग हा मानवी दृक्-संवेदना शून्यावर आणतो. जणू काही कृष्णविवर. कृष्णभक्तीचे आकर्षण कृष्णविवरासारखे असते. त्यात शिरले, की बाहेर पडणे अशक्य. त्या गाण्याने मला अक्षरशः वेड लावले. त्याच गाण्यात मला ‘बुंथ’ हा शब्द भेटला. ‘बुंथ’ म्हणजे डोक्यावरून सर्व शरीरभर आच्छादनासाठी घेतलेले वस्त्र, ओढणी, खोळ; तसेच, बुरखा किंवा घुंगट. रूप किंवा वेष या अर्थानेदेखील ‘बुंथ’ हा शब्द वापरला गेलेला आढळतो. 'बुंथ' हा शब्द ज्ञानेश्वरीत 'आच्छादन' या अर्थाने आलेला आहे. सहाव्या अध्यायातील ‘जैसी आभाळाची बुंथी । करून राहे गभस्ती । मग फिटलिया दीप्ती । धरू नये ।’ (ओवी २५१) आणि त्याच अध्यायातील ‘नातरी कर्दळीचा गाभा । बुंथी सांडोनी उभा । कां अवयवची नभा । निवडला तो ।’ (ओवी २९५) या ओव्यांत ‘बुंथ’ हा शब्द वापरला गेला आहे.

विष्णुदास नाम्याच्या अजरामर काव्यामुळे ‘बुंथ’ शब्द विस्मरणात जाण्यापासून वाचला!

अंजनडोह हे एक ऐतिहासिक गाव. ते एकेकाळी सोलापूर जिल्‍ह्यातील करमाळा तालुक्‍याची राजधानी म्हणून ओळखले जात होते. गावामध्ये मोठी बाजारपेठ होती. अंजन आणि डोह अशी दोन गावे होती. त्या दोन्ही गावांमधून ओढा वाहत होता. ओढ्याला पाणी असे. त्यामुळे लोकांना इकडून तिकडे येण्या-जाण्यास अडचण निर्माण होत असे. कालांतराने, दोन्ही गावांतील गावकऱ्यांनी एकत्र येऊन ओढ्याच्या एकाच बाजूस घरे वसवली. ते झाले अंजनडोह. तेथे धर्मराजा नावाचा राजा होऊन गेला. त्याने तेथे किल्ल्याची निर्मिती केली. किल्ल्याची अवस्था दयनीय आहे. तेथील खंदराची पडझड झालेली आहे. त्या किल्ल्यातील धर्माबाईदेवीची स्वयंभू पाषाणमूर्ती, आकर्षक आणि उठावदार आहे. एकाच भल्यामोठ्या पाषाणातून त्या मूर्तीची निर्मिती झालेली आहे. किल्ल्याच्या वर, मध्यभागी देवीच्या मंदिराचे दगडी बांधकाम आहे. किल्ल्याला शत्रूंपासून रक्षण मिळण्यासाठी, गुप्तपणे निरीक्षण करण्यासाठी गावाच्या कडेने एकूण नऊ कोट होते. त्यांपैकी दोन कोट पूर्ण अवस्थेत तर एक पडलेल्या अवस्थेत शिल्लक आहे. तर उर्वरित कोट नाहीसे झालेले आहेत.

गावात शिरण्यापूर्वीच गावाभोवती असलेली प्रचंड आणि प्राचीन तटबंदी लक्ष वेधून घेते. त्या तटबंदीच्या आत जवळ जवळ सर्व आलुतेदार-बलुतेदार पिढ्यान् पिढ्या गावागाडा हाकत आले आहेत. मराठा ही त्या गावातील प्रमुख शेतकरी जात. गावचा वर्तमानकाळ शैक्षणिकदृष्ट्या विकसनशील असला तरी गावावर पांडवांच्या कालाचा प्रचंड प्रभाव असेलला दिसतो.

'थिंक महाराष्‍ट्र डॉट कॉम'च्‍या नव्‍या ग्रंथाचे प्रकाशन

अजिंठ्याच्‍या लेण्‍यांतील फिकट होत चाललेल्‍या चित्रांना मूळ रंगाचा तजेला नव्‍या तंत्रांनी मिळवून देण्‍याचा महत्त्वाकांक्षी व यशस्‍वीही प्रयत्‍न नाशिकच्‍या प्रसाद पवार या फोटोग्राफरने चालवला आहे. त्‍यांच्‍या त्‍या कामाची दखल जगभर घेतली जात आहे. 'थिंक महाराष्‍ट्र डॉट कॉम'ने त्‍या आगळ्या प्रयत्‍नाची स्‍क्रीनवरील दृश्‍य झलक प्रेक्षकांसमोर सादर करण्‍याचा अभिनव कार्यक्रम योजला आहे. प्रसाद पवार यांची मुलाखत ठाण्‍याचे किरण भिडे घेणार आहेत.

निमित्त आहे ते 'थिंक महाराष्‍ट्र डॉट कॉम'वरील निवडक साहित्‍याचा संग्रह असलेल्‍या 'महाराष्‍ट्राचे संस्‍कृतिसंचित - खंड दोन' या ग्रंथाच्‍या प्रकाशनाचे. 'व्हिजन महाराष्‍ट्र फाउंडेशन'तर्फे पोर्टलवरील निवडक साहित्‍याचे खंड, अर्थसहाय्य मिळेल त्‍याप्रमाणे प्रसिद्ध होत असतात. 'महाराष्‍ट्राचे संस्‍कृतिसंचित - खंड दोन' या पुस्‍तकाचे प्रकाशनही आगळ्या वेगळ्या पद्धतीने होणार आहे. भाषणे वगैरे नाहीत. ज्ञानाकांक्षी दोन व्‍यक्‍तींच्‍या - नगररचनाकार सुलक्षणा महाजन व स्‍वतः ख्‍यातनाम चित्रकार असूनही चित्रकलेचे विविधांगी डॉक्‍युमेण्‍टेशन व्‍हावे यासाठी झटणारे सुहास बहुळकर - यांच्‍या हस्‍ते ग्रंथाचे प्रकाशन होईल. त्‍याच वेळी स्‍क्रीनवर त्‍यांच्‍या अभ्‍यासाचा परिचयदेखील करून देण्‍यात येईल.

ज्येष्ठ हास्यचित्रकार शि.द.फडणीस यांनी इयत्ता चौथीपर्यंतच्या गणिताच्या पुस्तकांना काही वर्षांपूर्वी हसरे रूप दिले आणि आता पाहवे, तर विज्ञान विषयालाही हास्याचे कंगोरे असू शकतात हे त्याच कुळातील दुसरे हास्यचित्रकार यशवंत सरदेसाई सिद्ध करू पाहताहेत! यशवंत सरदेसाई यांची व्यंग-हास्यचित्रे ‘महाराष्ट्र टाइम्स’च्या आठवड्याच्या विज्ञान पुरवणीत ‘हसरे विज्ञान’ या शीर्षकाखाली तब्बल सात-आठ वर्षें प्रसिद्ध होत. त्यांनी त्या काळात रेखाटलेल्या तीनशेपन्नास व्यंगचित्रातील निवडक व्यंगचित्रांचा ‘हसरे विज्ञान’ हा संग्रह आहे.

यशवंत सरदेसाई यांच्या ‘उद्वेली बुक’तर्फे गेल्या दोन वर्षांत प्रसिद्ध झालेल्या ‘हास्यचित्रावली’ आणि ‘स्मितचित्रावली’ या दोन संग्रहांनंतरचा प्रस्तुतचा ‘हसरे विज्ञान’ हा तिसरा संग्रह. हास्य सर्वत्र नांदते! म्हणजेच विनोद निर्मितीला कोणताही विषय चालू शकतो ही बाब या संग्रहातील चित्रे पाहताना ठळकपणे जाणवते.