अविभाज्य चांदा जिल्हा अखिल महाराष्ट्रात क्षेत्रफळदृष्ट्या अव्वलस्थानी होता. जिल्ह्यांच्या मध्यभागातून वाहणा-या वैनगंगा नदीला सीमारेषा ठरवून त्या जिल्ह्याचे विभाजन केले गेले. त्यातून वैनगंगेच्या पूर्वेकडील भाग गडचिरोली तर पश्चिमेकडील भाग चंद्रपूर म्हणून ओळखला जाऊ लागला.

‘कृतध्वज’’नामक राजाने ते नगर वसवल्याचा उल्लेख पुराणात आहे. कृतायुगात’ त्या नगरीला ‘लोकपूर’’ असे संबोधले जात असे. त्याकाळी त्या शहराचा विस्तार औरसचौरस होता.

द्वापारयुगात ‘चंद्र‘हास’’ राजाच्या आमदानीत. त्या शहराला ‘‘इंदुपूर’’ म्हणून ओळखले जाई. ‘इंदू’’ म्हणजे ‘चंद्र‘’ त्यामुळे ‘इंदुपूर’’चा उल्लेख चंद्रपूर असाही होत गेला. असे ब्रिटिशांनी चंद्रपूरचे नाव ‘‘चांदा’ सुटसुटीत केले. पण त्याच नावाची अन्य काही शहरे असल्याने नेमकेपण दर्शवण्यासाठी ‘चांदा’’चा उल्लेख ‘‘चांदागढ’’ अर्थात ‘चांदाफोर्ट’’ असा होऊ लागला.

‘विदर्भ साहित्य संघा’चे बारावे साहित्य संमेलन चंद्रपूर येथे 4 व 5 फेब्रुवारी १९५० रोजी भरले होते. त्या संमेलनाच्या खुल्या अधिवेशनात सर्वप्र‘थम पुनर्नामकरणाचा ठराव झाला. त्यानंतर तब्बल चौदा वर्षांनी, 1964 साली, ‘चांदा’’चे ‘चंद्रपूर’’ असे पुनर्नामकरण करण्यात आले!

चंद्रपूर जिल्हा विपुल वनसंपत्तीने डवरलेला, कोळसा आणि अन्य खनिजे पुरवणारा, उत्तम प्र‘तीचा तांदूळ पिकवणारा असा प्रदेश आहे. शहर समुद्र‘सपाटीपासून सातशे - एकतीस फूट उंचीवर, उत्तर अक्षांश 19.57 तर पूर्व रेखांश 79.17 वर वसले आहे.

भारत-चीन युद्धात (१९६२) देशाला सर्वाधिक सुवर्णदान केलेला तो जिल्हा होय. आसोला मेंढा, घोडाझरी, नलेश्वशरी तलावाचा फेरफटका मारावा, येथील घनदाट जंगले पाहावीत. मार्कंडा, चंद्रपूर, बल्लारपूर, चिमूर, नेरी या शहरातील विस्मयचकित करणारी शिल्पे पाहवीत आणि त्या शिल्पांतून जुन्या पराक्र‘माच्या कथांचे दर्शन घ्यावे असे आगळेवेगळे चंद्रपूर शहर नि चंद्रपूर जिल्हा.

चंद्र‘पुरात शहरासभोवती परकोट आहे. त्याचा पाया गोंड राजवंशातील दहावा परंतु चंद्रपूर येथे राज्य करणारा पहिला राजा खांडक्या बल्लाळशहा याने 1472 च्या सुमारास घातला व त्याची राजधानी बल्लारपूर येथून चंद्रपूरास हलवली. तेल ठाकूर नावाच्या वास्तुशिल्पकाराने परकोटाचा नकाशा तयार केला व साडेसात मैल परिघाची आखणी करून पायाभरणी केली. परकोटाचा पाया बारा फूट खोल आहे. खांडक्याच्या मृत्यूनंतर त्याचा मुलगा हीरशहा याने बांधकाम सुरू केले. त्याने प्रथम परकोटाच्या चार वेशी उभारल्या. ‘हत्तीवर आरूढ असलेला सिंह’’ हे शौर्याचे राजचिन्ह ठरवून, प्रत्येक वेशीवर बाजूस खोदवले. त्या शिल्पात सिंहाचे शरीरआकारमान हत्तीच्या दुप्पट दर्शवले गेले आहे! हीरशहाचा नातू कर्णशहा याच्या कारकिर्दीत तटाची उंची केवळ अर्ध्यावर बांधून झाली. कर्णशहाचा नातू धुंड्या रामशहा (1597 - 1622) याच्या कारकिर्दीत परकोटाचे काम पूर्ण झाले. त्यानिमित्त मोठे वास्तुपूजन होऊन दानधर्म झाला. याचा अर्थ खांडक्याच्या सहाव्या पिढीत ते काम पूर्ण झाले. सव्वा कोट रुपये खर्च झाला व कामास सव्वाशे वर्षांचा कालावधी लागला. तटाची उंची वीस फूट (सुमारे) असून परीघ साडेसात मैल आहे. परकोटाचा आकार दीर्घ वर्तुळाकार असून पूर्व-दक्षिण बाजूंना झरपट तर पश्चिमेस इरई नदी वाहते.

परकोटाच्या चार प्रवेशद्वारांची नावे जटपुरा, अचलेश्वार, पठाणपुरा व बिनबा अशी आहेत, तर त्यास बगड, हनुमान, विठोबा, चोर व मसाण अशा पाच खिडक्या आहेत. खिडक्यांचा आकारही प्रचंड असून त्यातून ट्रक-ट्रॅक्टर यांची वाहतूक सहज होत असते. ही सर्व नावे भोसल्यांच्या अमलात पडली आहे. जटपुरा दरवाज्यावर गणेशराव जाट, अचलेश्वार दरवाज्यावर भानबा माळी, पठाणपुरा दरवाज्यावर अलिखान पठाण आणि बिनबा दरवाज्यावर बिनबा माळी असे जमादार होते. ते सगळ्या प‘कारच्या आवक-जावकीची नोंद ठेवत असत. त्यांच्याच नावावरून पुढे या दरवाज्यांना नावे देण्यात आली.

बुधाई देवीचे ठाणे बोड्डावार या विणकर समाजाच्या घराण्यात बहाद्दरपुरा, तालुका कंधार येथे आहे. रामजी बोड्डावार हे बुधाई देवीचे मानकरी पन्नासच्या दशकात होते. बुधाईची समाधी गावातील महाकाली मंदिराजवळ बांधण्यात आली आहे. बुधाई ही मूळची बोधन. ती निजामाबाद - (आंध्र) येथील असून तेथून ती बहाद्दरपुरा येथे आली. तिने तेथे समाजसेवा केली. तिने गावकऱ्यांसाठी पिण्याच्या पाण्याची सोय केली. बुधाईचा सत्कार किल्ल्यातील राजानेही केला होता व तिला साडी-चोळी ‘भेट’ देऊन तिचे दर्शन घेतले होते.

बुधाईच्या पूजेच्या दिवशी बुधाईच्या आडापासून गावात मिरवणूक वाजतगाजत निघते. मिरवणुकीत देवीचा बकराही चालवत नेतात. बक-यास शेंदूर व हळद लावलेली असते. मिरवणुकीत मानक-यांच्या घरच्या मायमाऊली कडुनिंबाचे ढाळे हाती घेऊन, जमिनीवर लोटांगण व देवीला दंडवत घालत देवीपर्यंत जातात. बोड्डावार कुटुंबीय आठ दिवस आधी गावात जोगवा मागून ज्वारीचे पीठ व तांदूळ जमा करतात. ते तसा जोगवा सर्वप्रथम मातंगाच्या घरी जाऊन मागतात हे विशेष आहे.

मिरवणुकीत पोतराज नाचत असतो. तो नाचता-नाचता दातांनी कडाकडा लिंबे फोडत असतो. हातात लिंबाच्या ढाळी असतात आणि चाबूक व कोरडाही असतो. अंगावर साज चढवलेला असतो. चोळीचे खण कमरेला खोवलेले असतात. ओढणी असते व पायात घुंगरेही बांधलेले असतात. कपाळावर हळदीने मळवट भरलेला असतो. लांब केस मोकळे सोडलेले असतात. पूर्वी पोतराज पुजेनंतर शिंदी, ताडी प्यायचे, पण आता ते नशा करतातच असे नाही. नाचतात, अंगावर कोरडा मारून घेतात व “कडाकडा” असा देवीचा दर्दभरा आवाज गावभर घुमतो. पोतराज त्याच्या जिभेवर कापूर जाळतो. त्यांनी लांब केस राखणे आवश्यक आहे. ते दाढी घरीच हातानीच करतात. त्यांची दरवर्षी चांद्याच्या (चंद्रपूरच्या) ‘धुरपता मायी’ची वारी चुकत नाही. लिंबे खाल्ल्यावर पोतराजाच्या अंगात येते व तो बेभान नाचतो.

श्री खंडोबाराय हे लोकदैवत आहे. खंडेराव हे साळी, माळी, कुणबी, कोळी, सुतार, सोनार, महार-मांग, धनगर, ब्राह्मण, मराठा, लोहार, कहार, चांभार, मेहतर या अठरापगड जातींचे लाडके दैवत, जातिनिर्मूलन झाले असले तरी संबंधित सर्व जाती-पोटजातींचे भाविक श्री. खंडेरायाचे कुळधर्म, कुळाचार करताना दिसतात. मुसलमानदेखील त्या दैवताला भजतात. अहमदनगर जिल्‍ह्यातील कोपरगाव तालुक्यात खंडेराव महाराजाचे मंदिर आहेत. कोपरगाव रेल्‍वेस्‍टेशन महामार्गावर महात्‍मा गांधी जिल्‍हा चॅरिटेबल ट्रस्‍ट लगत असलेले ते देवस्‍थान तेथील ग्रामदैवत म्‍हणून ओळखले जाते. खंडोबा देवस्थानातील रूढी गेल्या दोनशेवीस वर्षांपासून अस्तित्वात असल्याची नोंद आहे.

स्वातंत्र्यप्राप्तीपर्यंत कोपरगाव तालुक्‍यातील मंदिरात गंडेदोरे, अंगारेधुपारे, देव अंगात येणे असे प्रकार चालत. नंतर मात्र त्या प्रथा शिक्षणाचा प्रसार व लोकजागृती यांमुळे मागे पडल्या.

कुंकू किंवा कुमकुम ही सर्व भारतीयांना परिचित अशी वस्तू आहे. ती हिंदू धर्मीयांच्या पूजाअर्चेतील आवश्यक बाब आहे. कुंकवाचा रंग लाल. त्यात भगव्या किंवा केशरी रंगाची छटा. पुरुषांनी लावल्यावर त्याला गंध किंवा टिळा म्हणतात. पण जागा कपाळच! कपाळ किंवा भुवयांच्या मधोमध. कुंकवाला स्त्रीच्या जीवनात अनन्यसाधारण महत्त्व. ते भांगात भरले, की बहुधा कुंकवाचे सिंदूर होते. गतिमान जगात ‘टिकली’ने स्त्रियांचे हृदय जिंकले असले तरी हळदीकुंकू समारंभात कुंकवाचे स्थानमहात्म्य टिकून आहे. देवदेवतांच्या पूजेतून कुंकवाला कोणत्याही दुसऱ्या वस्तूने हटवलेले नाही.

रंग हा भारतीय सण संस्कृतीचा घटक आहे. होळी, रंगपंचमी या सणांत तर रंगांची उधळण केली जाते! रंगीत पाण्याने आबालवृद्धांना भिजवले जाते. ‘गुलाल उधळीत या’ असे आवाहन केले जाते. रंगांचा हा अनिर्बंध वापर गणपती उत्सवातही वाढलेला आहे. आरासही रंगीबेरंगी. गणपती पूर्वी शाडू (एक विशिष्ट माती)चा असायचा. मूर्ती आता प्लॅस्टर ऑफ पॅरिसचा असते. होळी व गणपती हे रंगीत सण हळुहळू पर्यावरणाचा ऱ्हास करणारे म्हणून कुप्रसिद्ध होत आहेत. इतके, की ‘प्रदूषण नियंत्रण मंडळ’ या रंगीत सणांबद्दल प्रबोधन करू लागले आहे.

कुंकूसुद्धा त्याच यादीतील एक पदार्थ झालेला आहे. मी स्वत: रंग उद्योगाशी संलग्न उत्पादन व संशोधन यांच्याशी जोडलेला असल्यामुळे यात रस घेतला. होळी व गणपती उत्सवांत पर्यावरण प्रिय रंग वापरले जावेत म्हणून जनजागृतीसाठी जी प्रचार मोहीम सुरू झाली, मी त्यात सहभागी झालो. टी.व्ही.वरील होळीनिमित्त झालेल्या कार्यक्रमात डॉ. नरेंद्र दाभोळकर व गणपती निमित्त कालनिर्णयकार जयंत साळगावकर यांच्यासमवेत तज्ज्ञ म्हणून तशा चर्चांत भाग घेतला. होळीचे पर्यावरणप्रिय रंग बाजारात आणताना ‘मुंबई ग्राहक पंचायत’चे सहकार्य लाभले व पर्यावरणप्रिय गणपतीच्या प्रसारकार्यातील सहभागामुळे प्रभादेवीच्या सिद्धिविनायकापर्यंत जाऊन पोचलो. कुंकवाची उठाठेव तेथून सुरू झाली. कुंकवाचे विविध नमुने माझ्या प्रयोगशाळेत आले.

मुंबई ही भारताची आर्थिक राजधानी. ब्रिटिशांनी सात बेटे परस्परांना अठराव्या शतकाच्या मध्यकाळात जोडली आणि मुंबई हे शहर तयार झाले. शहराची आर्थिक व शैक्षणिक प्रगती एकोणिसाव्या शतकात झाली. मुंबई शहर महाराष्ट्राच्या पश्चिम किनाऱ्यावर वसले आहे. शहराच्या पश्चिम, दक्षिण, पूर्व भागांकडे अरबी समुद्राचा किनारा आहे तर उत्तरेस मुंबईची उपनगरे येतात. मुंबई शहरात पश्चिमेकडे मलबार हिल, खंबाला हिल, वरळीच्या‍ टेकड्या, पूर्वेकडे भंडार वाडा टेकडी, गोलनजी हिल, अँटॉप हिल आहेत.

स्वातंत्र्य चळवळीला पाया लाभला तो मुंबईत, विसाव्या शतकामध्ये. महाराष्ट्र राज्याची स्थापना संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीनंतर १९६० साली झाली. त्या नवीन राज्याची राजधानी बनली मुंबई. त्यानंतर मुंबईचा विस्तार झपाट्याने झाला व शहराचा प्रदेश सात बेटांच्या पलीकडे वाढला. त्यामधून मुंबई शहर जिल्हा व मुंबई उपनगर जिल्हा हे दोन स्वतंत्र जिल्हे म्हणून १९९० साली अस्तित्वात आले. शहराचे नाव ‘बॉम्बे’पासून ‘मुंबई’ असे अधिकृतपणे शिवसेनेची सत्ता असताना, १९९५ मध्ये करण्यात आले.

मुंबई या नावाच्या उपपत्तीतविषयी वेगवेगळी मते आहेत. मच्छिमारांनी (कोळी लोकांनी) मुंबादेवीचे मंदिर बांधले. त्या  देवीला मुंबा-आई-मुम्बा ई म्हटले जात असे. त्यांपासून शहराला मुंबई नाव मिळाले असावे असे प्रमुख मत मांडले जाते.

मानवी त्वचेवरील ‘गोंदण’. ‘गोंदण’ हा आदिवासींचा सांस्कृतिक वारसा आहे. त्यातून सांस्कृतिक ओळख पटते. शिवाय ते सौंदर्याचे लक्षण आहे, ते औषध आहे. ते मनोसामाजिक, सामाजिक-सांस्कृतिक संकल्पना या दृष्टीने संवाद साधण्याचे माध्यमही आहे - ती आदिवासींची संस्कृती अंकित करणारी ‘व्हिज्युअल भाषा’ आहे.

ज्या काळात कला किंवा कलाकार ही संकल्पना अस्तित्वात नव्हती, त्या काळात आदिवासी लोकांनी कलेचा व सौंदर्याचा उत्तम नमुना म्हणून गोंदणकलेची जगाला देणगी दिली!

कृत्रिम गोंदण अश्मयुगापासून चालत आले आहे. इतिहासपूर्व काळातील आदिवासी लोक गोंदवून घेत होते असा पुरातत्वीय दाखला आहे. मानवाने भूताखेतांपासून स्वत:चे रक्षण व्हावे म्हणून कपाळावर, हातावर व शरीरावर सांकेतिक गोंदवून घेण्याचा हा प्रघात पाडला. त्यानंतर त्यास सौंदर्यमूल्य प्राप्त होऊन गोंदण ही कला रूढ झाली असावी. त्वचा हा अशा तऱ्हेने कलेचा पहिला कॅनव्हास बनला. टोकदार वस्तूने त्वचेवर टोचणे हा त्यातील पहिला आघात.‘गोंदण’ करताना झालेली जखम भरून निघण्यासाठी राखेचा वापर केला जाई. आदिम मानव अग्नीमध्ये काठ जाळून त्याद्वारे कातडी कट करत असे व जखमेवर पदार्थ लावून ‘गोंदण चिन्ह’ तयार करत असे. आदिम मानवाने गोंदून घेण्याची प्रक्रिया करत असताना अग्नीपासून होणारी वेदना सहन केली, कारण त्यांचा पवित्र जीवनावर विश्वास होता. गोंदण करताना रक्तस्राव होई. त्याने रक्त देणे ही क्रिया निसर्गदेवतांशी जोडली.

मी चाफळ येथील समर्थस्थापित श्रीराम मंदिराचा विश्वस्त म्हणून १९९९ पासून काम पाहू लागलो. तेव्हा जाणीव झाली, की ज्ञानेश्वर, तुकाराम, रामदास, नामदेव, एकनाथ ही महाराष्ट्राची संतांची परंपरा. आळंदी, देहु, सज्जन गड, पंढरपूर ही त्यांची ठिकाणे. तरुण पिढी त्यांच्याकडे पर्यटनस्थळे म्हणून पाहते. तरुणाईला दृक्श्राव्य माध्यमाची ओढ आहे. संजय दाबके याने अमेरिकेतून उच्च तंत्रज्ञानाचे शिक्षण घेतले आहे. त्याच्याकडे सांस्कृतिक वैभवाची दृष्टी आहे. माझा संजय दाबके याच्याशी स्नेह जुळला आणि त्यातून चाफळच्या मंदिराचा इतिहास डॉक्युमेंटरीद्वारे दाखवण्याचे ठरले. ‘कराड अर्बन बँके’ने त्या उपक्रमाचे महत्त्व जाणून प्रायोजकत्व स्वीकारले आणि अल्पावधीत प्रकटली ‘श्रीराम, चाफळ’ ही चोवीस मिनिटांची डॉक्युमेंटरी. ती दाखवण्यासाठी मंदिराच्या आवारातच ‘महाकवी वाल्मिकी प्रेक्षागृह’ हे साठ आसनी प्रेक्षागृह तयार झाले. त्याचे मार्च २०१२ ला उद्घाटन झाले. त्याला भरभरून प्रतिसाद मिळू लागला.

त्या यशामुळे संतांचे ‘थीम पार्क’ उभे करण्याची प्रेरणा मिळाली. त्यासाठी दीड एकर जागा लागली असती. तिचा शोध आळंदी, देहु आणि सज्जनगड परिसरात सुरू केला. त्यात सज्जनगडाच्या रस्त्यावर सहकारातील ज्येष्ठ कार्यकर्ते भाई वांगडे यांनी उभारलेली ‘ज्ञानश्री टेक्निकल इन्स्टिट्युट’ आहे. त्यांनी योजनेचे स्वागत केले आणि त्या प्रांगणातील दीड एकर जागा ‘थीम पार्क’ प्रकल्पासाठी लीजने दिली.

अहमदनगरमधील दौला-वडगाव गावाजवळ असलेल्या भातवडी या गावी मेहेकर नदीच्या काठी जुने नरसिंह मंदिर आहे. विस्तृत जागेत असलेल्या त्या मंदिराच्या भोवती दगडी चिरेबंदी भिंत आहे. एका बाजूस ओव-या व नदीच्या बाजूस षट्कोनी आकाराचे दोन बुरूज आहेत. मंदिराच्या कळसावर दशावताराचे शिल्प आहे. ते पाहणा-याचे मन वेधून घेते. भातवडी हे गाव तेथे १६२४ मध्ये घडलेल्या रणसंग्रामामुळे प्रसिद्धीस तर पावलेच, सोबत त्‍या गावाचे नाव शहाजीराजांच्या पराक्रमाशीही जोडले गेले.

भावडीची लढाई -

शहाजहानच्या दक्षिणेमध्ये स्वा-या झाल्या 1617 ते 1621 या दरम्यान. शहाजहानचे सैन्य तेथे निजामशाही व आदिलशाही राजवटींबरोबर लढत होते. तथापी निजामशाही सरदार मलिक अंबर याने त्याच्या मुत्सद्देगिरीच्या जोरावर कुतुबशहा व आदिलशहा आणि ठिकठिकाणचे मराठे यांना एकत्र केले. तो मोगल सैन्याशी टक्कर देत होता. बर्हामणपूर आणि अहमदनगर या दोन शहरांच्या पलीकडे मोगल सत्ता पूर्ण नाहीशी झाली. मलिक अंबरने ब-हाणपूरलासुद्धा वेढा घातला. ब-हाणपूर वाचवण्यासाठी तेथील मोगल सुभेदार खान यास सहा महिने लागले. जहांगीर बादशहाने शहाजहान यास पुन्हा दक्षिणेत पाठवले. जहांगीर प्रकृतिअस्वास्थ्यामुळे नूरजहानच्या तंत्राने चालला होता. ती शहाजहानच्या विरुद्ध कारस्थाने करत असे. शहाजहानने त्याचा भाऊ खुसरू यास ब-हाणपूरला बोलावून घेतले. मलिक अंबरने मोगल सैन्यास हैराण केले. अहमदनगर शहराला वेढा घातला. पैठणपर्यंत चाल केली. परंतु नंतर मोगलांपुढे इलाज चालेना म्हणून शरणागती पत्करली. पैठणहून शहाजहान परत ब-हाणपूरला गेला व तेथे त्याने त्याचा भाऊ खुसरू याचा काटा काढला. नंतर तो दिल्लीस गेला.

दौला-वडगाव इतिहासप्रसिद्ध भातवडी गावानजीक आहे. तेथे ब-यापैकी अवस्थेत एक निजामशाही गढी पाहण्यास मिळते. ते ठिकाण भातवडी गावापासून चार किलोमीटर अंतरावर आहे. गावास दौला-वडगाव हे नाव का पडले याचे कारण कदाचित त्या विभागाच्या निजामशाहीतील सरदाराचे नाव दौलाखान किंवा दौलतखान असावे.

गढी गावाच्या उत्तरेस आहे. तिचे चाळीस फूट उंचीचे महाकाय बुरूज व तटबंदी भक्कम आहेत. बुरूजांचे खालचे बांधकाम दगडी असून वरील बांधकाम विटांचे आहे. त्यामुळे ते अतिशय सुबक, रेखीव आणि देखणे दिसते. भव्य दरवाजा, सुबक कमान, घडीव दगडांच्या बाजू आणि वर विटांच्या बांधकामातील कमानीने सजलेला सज्जा हे सारे उत्तम स्थितीत टिकून आहे. दरवाज्यातून आत शिरल्यावर उजव्या बाजूच्या तटबंदीच्या भिंतीतून सज्जावर चढण्यासाठी दगडी पाय-यांचा जिना आहे. त्यावरून सहजपणे सज्जात जाता येते.

आतील बाजूस इमारतींच्या कमानी व काही दालनांचा भाग चांगल्या स्थितीत आढळतो. एक मुस्लिम कुटुंब सध्या तेथे वास्तव्य करत आहे. एका बाजूस दिवाणखान्याचे अवशेष स्पष्टपणे दिसतात. साडेचार फूट रुंदीच्या पल्लेदार भिंती, भक्कम जोती, प्रत्येक दालनातील कमानीयुक्त प्रवेशद्वारे हे वैभवाच्या खुणा दाखवून जाते. तटबंदीला भरपूर जंग्या (भिंतीला असलेले छिद्र. त्‍यातून शत्रूवर बंदुकीच्‍या सहाय्याने गोळीबार करण्‍यात येत असे.) असून मधे मधे मोठ्या आकाराची तावदाने आहेत. वरचे मजले मात्र पूर्ण पडले आहेत. खालचा एक मजला सुस्थितीत दिसतो. चुन्याचे प्लॅस्टर भिंतींना घट्ट चिकटून राहिलेले आहे. समोरच्या सोप्याच्या भिंतीवर उत्तम प्रकारच्या कमानी तत्कालीन वास्तुशास्त्राचे दर्शन घडवतात.