‘ज्ञानेश्वरी’ हा संत ज्ञानेश्वरांचा प्रसिद्ध ग्रंथ होय. ज्ञानेश्वरांनी ‘ज्ञानेश्वरी’ असे नाव त्या ग्रंथाला दिलेले नाही. ‘भावार्थदीपिका’ हे ज्ञानेश्वरीचे मूळ नाव होय. ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथाला ‘देशीकार लेणे’ असे संबोधतात. ‘ज्ञानेश्वरी’ ही भगवदगीतेवर लिहिलेली टीका होय. त्या टीकाग्रंथात सुमारे नऊ हजार ओव्या आहेत. भगवदगीतेतील तत्त्वज्ञान त्यात उपमादृष्टांताच्या आधारे सुलभतेने सांगितले आहे. आध्यात्मिक विषयाचे काव्यमय विवेचन या दृष्टीने तो ग्रंथ लोकोत्तर मानावा लागेल. ज्ञानेश्वरीत काव्य आणि तत्त्वज्ञान यांचा सुंदर मिलाफ आहे. भगवदगीतेवर आत्तापर्यंत अनेक टीकाग्रंथ निर्माण झाले. परंतु, त्या सर्व टीकांमध्ये लोकप्रिय आहे ‘ज्ञानेश्वरी’. ज्ञानेश्वरीस तिची रचना, विस्तारित आशय व काव्यात्मता यांमुळे गीतानिरपेक्ष स्वतंत्र अनन्य स्थान लाभले आहे.

बसस्थानकांवरील वर्तमानपत्रे व पुस्तके यांच्या विक्रेत्यांकडे गुलाबी-पिवळे कागद असतात आणि त्यावर काही आकडे... ते कागद ‘आकडा लावतात त्यासाठी असतात’ त्याला ‘पॅनल चार्ट’ म्हणतात. मटकेबाजाराची ती पुस्तके बेलिलियस रोड, हावडा 711 101 पश्चिम बंगाल या पत्त्यावरून येतात. त्यात पूर्ण वर्षाचे तक्ते उपलब्ध असतात. तो खेळ कसा खेळावा याचीही पुस्तके असत. मी तो बाजार सुरू कसा झाला याची रत्नागिरी परिसरात फिरून माहिती घेतली; https:/ sattamatkai.net ही वेबसाईट पाहिली आणि मला त्यातील खास भाषेचा परिचय झाला...  

पहिल्यांदा कॉटन बाजार असायचा. कापसाचे दर फुटायचे. त्या दरानुसार ‘फिगर/ आकडा’ ओपन व्हायचा. तो बाजार नंतर पत्त्यांवरून सुरू झाला. भारतात मटका स्वातंत्र्यपूर्व काळापासून आहे असे जुनेजाणते लोक सांगतात. मडक्याच्या आत चिठ्या टाकून त्यातून नंबर काढला जात असे. मटक्याचा प्रयोग होई म्हणून मटका असे त्या खेळाचे नाव पडले. मटकाबाजार डे मधुर, नाईट मधुर, डे मिलन, वरळी बाजार, टाईम बाजार, बालाजी किंग डे, तारा मुंबई डे, राजधानी डे अशा नावांनी दिवसरात्र उपलब्ध आहेत. विशेषतः जे खास शब्द कल्याण व मुंबई बाजारांत मिळाले त्यांची माहिती अशी-

अभिनेत्री म्हणजे नटी, अॅक्ट्रेस. अभिनेत्री हे अभिनेता या पुल्लिंगी शब्दाचे स्त्रीलिंगी रूप आहे. म्हणजे अभिनेता हा (पुरुष) नट, तर अभिनेत्री ही (स्त्री) नटी. ‘नेतृ’ असा संस्कृत शब्द आहे. त्याचे पुल्लिंगी रूप होते नेता आणि स्त्रीलिंगी रूप होते नेत्री. नेत्री हे रूप अभिनेत्री शब्दात सहजपणे वापरले जाते; पण नेत्री हा शब्द राजकारणात वा समाजकारणात नेतृत्व करणाऱ्या स्त्रियांसाठी मात्र प्रचारात येऊ शकलेला नाही. पुढारीण, नेती असे शब्द वापरण्याऐवजी ‘नेत्री’ म्हणण्यास काय हरकत आहे?

- म.बा.कुलकर्णी gjcrtn@gmail.com
(‘शब्दचर्चा’ वरून उद्धृत  संपादित -संस्करीत)

पुढारी मंडळींना नेहमी प्रकाशात राहवे लागते. अन्यथा लोक त्यांना विसरून तर जाणार नाहीत ना, अशी चिंता त्यांना सतत लागून राहिलेली असते. त्यामुळे अनेक जण त्यांचे नाव लोकांच्या लक्षात नेहमी येत राहील यासाठी प्रसिद्धी माध्यमांचा उपयोग करून घेत असतात. वाढदिवस ही पुढाऱ्यांना प्रसिद्धीची मोठीच संधी असते. त्यांच्या वतीने त्यांच्या अनुयायांनादेखील त्यावेळी मोठा वाव असतो. मग त्यांचे वाढदिवसानिमित्त अभीष्टचिंतन करणाऱ्या जाहिराती अनेक ठिकाणी झळकतात. अभीष्टचिंतन हा शब्द, आभीष्टचिंतन असा लिहून चालणार नाही. अभीष्ट हा या शब्दातील घटक अभि+इष्ट या दोन भागांचा मिळून बनतो. भि मधील ‘इ’ आणि इष्ट मधील ‘इ’ एकत्र येऊन त्यांचा ‘ई’ बनतो व म्हणून अभीष्ट असे रूप प्राप्त होते. ‘इष्ट’ दिशेने जाणारे असा त्या ‘अभी-इष्ट’चा (म्हणजे अभीष्टचा) अर्थ आहे. आपले चिंतन (म्हणजे मनातील विचार)  असे इष्ट दिशेने जाणारे हवे!

ऋत आणि सत्य

ऋत म्हणजे सत्य. त्यामुळे अनृत (अन्-ऋत) म्हणजे असत्य, सत्यासत्य (सत्य व असत्य) आणि ऋतानृत (ऋत व अनृत) असे शब्द आहेत. परंतु ऋत आणि सत्य यांच्यात थोडा फरक आहे. ऋत म्हणजे वैश्विक रचनेतील घटित; जे खरोखर आहेच, ज्याच्या अस्तित्वाबद्दल शंका नाही असे. सत्य म्हणजे जे घडले आहे! जे अस्तित्वात येण्याची शक्यता आहे. ऋत हे ईश्वरीय, तर सत्य हे मानवीय असते.

श्रीदत्त उपासना मार्गातील परम अधिकारी पुरुष आणि योगसाधनेतील शक्तिसंक्रमण योगांचे दार्शनिक म्हणून श्री गुळवणी महाराज सर्वश्रुत आहेत. योगमार्गातील दीक्षागुरू श्री गुळवणी महाराज हे विख्यात दत्तावतारी श्रीमत् वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांचे परमप्रिय शिष्य होते. त्यांचे माध्यमिक शिक्षण कोल्हापुरातील राजाराम हायस्कूलमध्ये झाले. आठव्या वर्षी उपनयन झाल्यावर संध्या, पूजा, पुरुषसुक्त आणि तसेच खुपसे धार्मिक शिक्षणही यथासांग झाले. त्यांना चित्रकलेचे उपजत ज्ञान होते. महाराजांचा आचारधर्मावर कटाक्ष. त्यांचे सारे जीवन हा आचारधर्माचा वस्तुपाठ होता. 'व्रतवैकल्ये, अनुष्ठाने करावीत; परंतु न घडली तरी खिन्न होऊ नये, सदाचाराने मात्र वागावे. निर्मल अंत:करण आणि सदाचार यांच्यामुळे ईश्वर संतुष्ट होतो. ईश्वर आहे ही भावना ठेवून वागल्यामुळे जीवन सार्थकी लागेल' अशी त्यांची शिकवण होती.

-संकलन

श्रीक्षेत्र गाणगापूर हे तीर्थस्थान गुलबर्ग्यापासून पश्चिमेला चाळीस किलोमीटरवर आहे. ते क्षेत्र भीमा आणि अमरजा या नद्यांच्या संगमावर आहे. तेथे यात्रेकरूंची स्नान करण्याकरता गर्दी होते. त्याचा उल्लेख गुरूचरित्रात गाणगाभवन, गंधर्वभवन, गंधर्वपूर असा येतो. दत्तावतार श्रीनृसिंहसरस्वती यांची चोवीस वर्षांची तपश्चर्या तेथेच झाली. प्रथम ते संगमावरच (भीमा- अमरजा) राहत असत, नंतर गावातील मठात राहू लागले. मठात त्यांच्या पादुका आहेत. त्यांना 'निर्गुण पादुका' म्हणतात. मठ किंवा निर्गुण पादुकामंदिर गावाच्या मध्यभागी आहे. मठाच्या पूर्वेला व पश्चिमेला दोन महाद्वारे आहेत. पश्चिम महाद्वार प्रशस्त असून त्यावर नगारखाना आहे. मठात सात ओवऱ्या असून, त्यात सेवेकरी लोक अनुष्ठान करत बसतात. मठातील पादुकांच्या गाभाऱ्याला द्वार नाही. भक्तांना पादुकांचे दर्शन चांदीने मढवलेल्या एका लहान झरोक्यातून घ्यावे लागते. 

हे ही लेख वाचा - 
नरसिंहपूरचे ज्वाला नृसिंह मंदिर
रवळनाथ - लोकदेव व क्षेत्रपाळ

भाद्रपद महिन्याचा कृष्णपक्ष म्हणजे प्रतिपदा ते अमावास्या हा काळ. हिंदू धर्म-परंपरेत पितृ पंधरवडा म्हणून ओळखला जातो. पितृपक्ष म्हणजे भारतीयांचे दिवंगत पूर्वज/ पितर या काळात पितृलोकातून पृथ्वीवर येतात असा समज आहे. म्हणून त्यांची पूजा त्या दिवसांत केली जाते, म्हणूनच तो काल शुभ मानला जात नाही. त्या काळात सर्वसामान्यपणे शुभकार्य करत नाहीत; त्याविषयी बोलणी करत नाहीत आणि मोठी खरेदीही करत नाहीत. मध्य प्रदेश आदी हिंदी भाषी प्रदेशांत पौर्णिमान्त महिने पाळले जातात. तो तेथील आश्विन महिन्यातील पहिला पंधररवडा असतो.

मुरुडवरून म्हसळा येथे जाताना चार किलोमीटरवर एका टेकडीवर खोकरी नावाचे ठिकाण आहे. त्या ठिकाणी त्यांचा भास मशिदी असल्यासारखा होतो. त्या वास्तू आपले लक्ष्य वेधून घेतात. पण त्या प्रत्यक्षात मशिदी नसून मुरुड संस्थानाचे राजे सिद्दी यांच्या तीन शाही कबरी आहेत.

कबरी दगडी तीन आहेत. त्या सुमारे साडेचारशे वर्ष जुन्या आहेत. सर्वात मोठी कबर सिद्दी सुरूल खान यांची आहे. जंजिऱ्याची सत्ता सुरूल खान यांच्या हातात 1708 ते 1734 या काळात होती. सुरुलखानाची कबर त्याच्या हयातीत बांधण्यात आली असे सांगण्यात येते. सुरुलखानाची कबर उंच चौथऱ्यावर आहे. तेथपर्यत जाण्यासाठी पायऱ्या आहेत. कबरीच्या भिंतीवर दगडात जाळ्या कोरल्या आहेत. तसेच, छोटीछोटी कोष्टके बनवली आहेत. कबरीवर सर्वत्र फुलांचे कोरीव काम केलेले आहे. कबरीच्या अंतर्भागात सुरुलखान आणि त्यांचे गुरु यांचे थडगे आहे.

ठाणे जिल्ह्यात खास करून मुरबाड-शहापूर तालुक्यात गौरीच्या रूपात फुले पुजली जातात. त्या फुलांच्या जोडीला अनेक प्रकारचे जंगलातील वेल; तसेच, शेंदोलीची फुले असतात. पण अग्रस्थानी असतात ती गौराईची फुले. ती फुले गणपती आगमनाच्या दोन-तीन दिवसआधी घरी आणून ठेवली जातात. त्यांची पूजा तीन दिवस घरात केली जाते. विशेष म्हणजे ती फुले कोमेजून जात नाहीत. चूल वेगळी झाली की गौराई घरात पाहुणी म्हणून येते. घरातील कोणी तरी एखादा पुरुष नवीन कपडे चढवून, डोक्यात टोपी घालून मुलारी (माहेरवाशिणीला आणायला जाणारा)जातो. गौराईला घरी घेऊन येतो. तिला कुंकू व हळद पाण्यात कालवून पावलांचे ठसे घरभर उमटवून घरात सर्वत्र फिरवले जाते. भिंतींवरही हातांचे ठसे उमटवले जातात. घरच्या भगिनी जागरण, पारंपरिक खेळ खेळून गौराईला जागवत असतात. घरातील वातावरण आनंदाचे असते.

गौराईची फुले म्हणजे ‘अग्निशिखा’. ग्रामीण भाषेत त्यांना ‘कलही’ म्हणतात. हिंदीमध्ये कलिहीरा तर इंग्लिशमध्ये Gloriosa Superba हे शास्त्रीय नाव आहे. ती लालपिवळसर रंगाची फुले दिसण्यास खूपच आकर्षक असतात.