कल्याण शहरातील अनेक जुन्या वाड्यांनी कात टाकलेली असताना भिडे वाडा त्यांच्या पूर्वजांचा इतिहास, संस्कृती, परंपरा जपत दिमाखात उभा आहे. भिडे वाडा टिळक चौकात भिडे गल्लीमध्ये आहे. ते नाव त्या वाड्यामुळेच गल्लीला पडले आहे. दुसरा तसा साठे वाडा जवळच आहे. ते दोन वाडेच जुन्या स्वरूपात कल्याणमध्ये शिल्लक राहिले आहेत. भिडे वाडा हा साधारण दीडशे वर्षांपूर्वीचा. त्या वाड्याचे निर्माते म्हणजे मूळ मालक गोविंद वासुदेव भिडे. त्यांनीच तो वाडा उभारला. त्यांचा मूळ व्यवसाय सावकारीचा, त्यांच्या भाताच्या गिरण्या होत्या. एकवीस खोल्यांचा असा तो दुमजली वाडा. त्या वाड्यात पंधरा कुटुंबे एकत्र नांदत. काळाच्या ओघात वाडे नष्ट झाले तशी एकत्र कुटुंबपद्धतही! सध्या त्या वाड्यात भिड्यांची सहावी पिढी नांदते - वसंत, मनीष आणि सौ. वैशाली भिडे. 

वाड्याची कवाडे उघडून आतील हिरव्यागार अंगणात पाय ठेवताच नजरेसमोर येतात ती जुनी भात भरडण्याची छोटीमोठी जाती, मोठी दगडी उखळ आणि पाण्याची दोणी. मी वाड्यात शिरलो आणि दरवाज्यावर थाप दिली. काकू आत वर्तमानपत्र वाचत बसल्या होत्या. त्यांनी मला पाहताक्षणी ओळखले. "तू मागेही आला होतास ना वाडा पाहायला, तेव्हा पाहणे अर्धवट राहिले होते ना?" मी हो म्हटले,"ये बैस, आधी फराळ खा, पाणी पी. मग वाडा दाखवते."

लोणार हे महाराष्ट्राच्या बुलडाणा जिल्ह्यातील खाऱ्या पाण्याचे सरोवर जगातील आश्चर्य समजले जाते. ते नोटिफाईड नॅशनल जियो-हेरिटेज-मॉन्युमेंट आहे. उल्कापाताच्या आघातामुळे त्या सरोवराची निर्मिती झाली. सरोवराचा विविध अंगांनी अभ्यास झाला आहे. पर्यटन करणाऱ्यांसाठी ते महत्त्वाचे आकर्षण समजले जाते. जगात उल्कापातामुळे निर्माण झालेली दोनच सरोवरे आहेत असे म्हणतात. त्यांपैकी दुसरे सोव्हिएत रशियात आहे.

महाराष्ट्रात भटकंती करताना बऱ्याच गावांच्या वेशीजवळ, मंदिरांजवळ किंवा किल्ल्यांवर युद्धप्रसंग कोरलेल्या स्मृतिशिळा आढळून येतात. त्या शिळा कोणाच्या आहेत, कशासाठी कोरल्या गेल्या आहेत हे सांगता येत नाही. त्यांना वीरगळ म्हणतात असे कळाले.

वीरगळ हा शब्द वीरकल्लू (कल्लू = दगड) या कानडी शब्दापासून तयार झाला आहे. वीरकल्लू म्हणजे वीराचा दगड. थोडक्यात, वीरगळ कोरून वीराच्या स्मृती जिवंत ठेवल्या गेलेल्या असतात. वीरगळ आकाराने दोन-अडीच फुट उंचीचे असून त्याच्या चारही बाजूंना तीन-चार चौकटी कोरलेल्या असतात. तळच्या चौकटीत आडवा पडलेला वीर असतो. कधीकधी त्या मेलेल्या वीराजवळ गाई कोरलेल्या असतात. त्याच्या वरील चौकटीमध्ये युद्धाचा प्रसंग असतो. त्यांवरील चौकटीत अप्सरा त्या वीराला स्वर्गात घेऊन जात असल्याचे शिल्पांकन असते. सर्वात वरील चौकटीमध्ये वीर त्याच्या पत्नीबरोबर शिवपूजा (लिंग स्वरूपात) करत असल्याचे कोरलेले असते. तसेच सूर्य-चंद्रसुद्धा कोरलेले असतात. जोपर्यंत चंद्र-सूर्य आहेत, तोपर्यंत वीराचे स्मरण लोकांना राहील असा त्याचा अर्थ!

गुंज हे भिवंडी-वाडा महामार्गावरील कुडूस गावापासून दहा-बारा किलोमीटरवर असलेले छोटेसे गाव. गुंज गाव हे दोन भागांत विभागले आहे, गुंज गाव आणि गुंज कोठी. दोन्ही बाजूला शेती आणि शेताच्या मधून एकावेळी एक वाहन जाऊ शकेल असा रस्ता, कौलारू घरे आणि घरापुढे असलेले अंगण हे दृश्य गुंज गावात जाईपर्यंत दृष्टीस पडत असते.

गुंज गावाने त्याच्या पोटात पेशव्यांचा इतिहास सामावून घेतला आहे. चिमाजीआप्पांनी वज्रेश्वरी देवीला नवस केला तो ह्याच गावात. गावात पेशवेकालीन परशुराम भार्गवरामाचे मंदिर आहे. डोंगराच्या पायथ्याशी तळे आहे. त्याच्या काठावरल्या मंदिराचे भग्न अवशेष दिसतात. ते मंदिर कोणाचे असावे याचा उलगडा होत नाही. ते अवशेष आणि वज्रेश्वरी देवीचे मूळ देवस्थान यांच्या रूपाने इतिहास तेथे जिवंत आहे.

साठमारी हा जुना खेळ आहे. तो भारतात फारच थोड्या ठिकाणी खेळला जात असावा. त्यातील एक होते कोल्हापूर संस्थान. साठमारी हा खेळ परदेशात खेळल्या जाणाऱ्या ‘बुल फाईट’सारखाच, पण त्याहून रोमांचकारी! खेळात एक मोठा बंदिस्त आखाडा असे, आखाड्यात काही अंतरावर संरक्षणाच्या दृष्टीने गोलाकार बुरुज (तटबंदी) असे. प्रत्येक तटबंदीला चार लहान दरवाजे असत. सर्व तटबंदीच्या भोवती खेळण्याला पुरेशी जागा असे.

खेळणारे वीर खेळाडू आखाड्यात उतरल्यानंतर तेथे मुख्य प्रवेशद्वारातून एक हत्ती सोडण्यात येई व ते दार बंद केले जाई. खेळाडू व हत्ती यांचा खेळ बंदिस्त आखाड्यामध्ये सुरू होई. खेळाडू हातातील भाल्याने हत्तीला टोचत व त्याला डिवचत. खेळाडूने त्याच्या अंगावर हत्ती धावून आल्यावर जवळच्या संरक्षित तटबंदीमध्ये घुसून दुसऱ्या बाजूने बाहेर पडायचे. हत्ती संरक्षित तटबंदीचे दार लहान असल्यामुळे आत जाऊ शकत नसे. दुस-या खेळाडूने तेवढ्या वेळेत हत्तीला दुसऱ्या बाजूने भाल्याने टोचायचे. हत्ती पहिल्याचा नाद सोडून देऊन दुसऱ्या खेळाडूच्या मागे धावे. जर का हत्तीने यदाकदाचित एखाद्या खेळाडूला पकडलेच तर त्याच्या सुटकेकरता, बाण व आपटबार (दारुकाम) घेऊन तयार असलेले लोक आपटबार उडवत व बाण हत्तीच्या अंगावर सोडत. त्यामुळे हत्ती घाबरून जाऊन पकडलेल्या व्यक्तीस सोडून देत असे. तरीदेखील काही वीरांना त्यांचे प्राण हत्तीच्या तावडीतून सुटू न शकल्यामुळे गमावावे लागले आहेत!

धरणांमध्ये जमा झालेला गाळ काढला तर त्या धरणांची साठवण क्षमता टिकवून ठेवता येणार नाही का? हा प्रश्न बुद्धिवंतांच्या व सामाजिक कार्यकर्त्यांच्या विचाराधीन आहे. पुणे शहर परिसरात असलेल्या खडकवासला धरणात सुरू झालेला प्रयोग त्या दृष्टीने उद्बोधक वाटेल. पुणे शहरात निवृत्तीनंतर स्थायिक झालेले कर्नल सुरेश पाटील हे त्या प्रयोगामागील आधार आहेत. धरणे बांधण्यासाठी जगभर जेवढ्या आदर्श जागा होत्या त्या शोधून काढून तेथे धरणे बांधण्यात आली आहेत. धरणे बांधण्यासाठी सुयोग्य अशा जागा अत्यंत कमी उरलेल्या आहेत, पण धरणात साचणारा गाळ हा वेगळाच प्रश्न बनून गेला आहे. पाणी धरणात वाहत येत असताना ते स्वतः बरोबर गाळ आणत असते. वर्षानुवर्षें साचत गेलेल्या गाळाचे प्रमाण काही ठिकाणी तर इतके जास्त झाले आहे, की ती धरणे काही वर्षांनंतर कायमची निकामी होतील, की काय अशी भीती वाटू लागली आहे!

पुण्यातील त्रिशुंड गणपती हे मंदिर समाधी व हठयोगींचे साधनास्थळ यांच्यामुळे महाराष्ट्रात अद्वितीय ठरते. मात्र, ते त्यांचे महात्म्य व त्यांतील शिल्पकाम यांमधील असामान्यता यांच्या तुलनेने दुर्लक्षित आहे. ते एकेकाळी महाकाल रामेश्वर व दत्त यांच्याकरता प्रसिद्ध होते. ते नंतर त्रिशुंड गणपती या नावाने ओळखले जाते. त्रिशुंड गणपती पुण्याच्या सर्वात जुन्या कसबा पेठेजवळ आणि नागझिरा ओढ्याच्या काठावर आहे. मंदिर भरवस्तीत असूनसुद्धा ते पुणेकरांसाठी अपरिचित आहे! समाधी मंदिर, सुबक कोरीव काम, विष्णू मूर्ती व विविध अवतारशिल्पे, शिवाचे अवतार, गणेशयंत्रे, तळघर आणि वेगळ्या धाटणीची त्रिशुंड गणेशाची मूर्ती यांमुळे मंदिर शिल्पदृष्ट्या व धर्मभावदृष्ट्या असाधारण आहे.

गृहिणींना इंधन मिळवण्यासाठी सात दशकांपूर्वी, स्वातंत्र्यपूर्व काळात खूप हाल सोसावे लागले. त्यांनी त्याकरता डोळ्यांतून टिपेही गाळली आहेत. उच्चवर्गीय, सुस्थित महिलादेखील त्यातून वगळल्या गेल्या नव्हत्या. तो दुसऱ्या महायुद्धाचा काळ. रॉकेलवर (केरोसीन) चालणारे स्टोव्ह स्वयंपाकघरात आले होते. कोळशाच्या शेगड्यांची हकालपट्टी झाली होती. परंतु युद्धाच्या दोन-तीन वर्षांच्या काळात स्टोव्हमध्ये भरण्यासाठी रॉकेलच उपलब्ध नव्हते! ब्रिटिश राज्यकर्त्यांचा शत्रू पूर्वेकडून भारताच्या दारात येऊन ठेपला होता. ब्रिटिश-अमेरिकन सैनिक मोठ्या संख्येने भारताच्या बचावासाठी भारतात उतरले होते. पेट्रोल-रॉकेलसारखी इंधने युद्धकार्यासाठी प्राधान्याने जात होती. सर्वसामान्य गृहिणीला शिधापत्रिकेवर (रेशन) गॅलनभर रॉकेल महिन्याला मिळत होते. त्यासाठी लांब लांब रांगा लागलेल्या असत. तो पुरवठाही काही वेळा खंडित होत असे. त्यातून एक कल्पना पुढे आली. सुतारकामातून वा लाकडाच्या वखारीतून फेकला जाणारा भुसा इंधन म्हणून वापरण्याची टूम निघाली. त्यासाठी पत्र्याच्या वेगळ्या शेगड्या बनवण्यात आल्या. पत्र्याच्या गोलाकार डब्याला आतून जाळ येण्यापुरती मध्ये जागा ठेवून; त्याभोवतीची जागा इंधनाला मोकळी ठेवलेली असायची. सिलेंडर आकाराच्या डब्याला तळाला तीन इंचाचा एक झरोका असे. गृहिणी वखारीतून लाकडाचा पोतेभर भुसा आणि मोठा गोल दांडा आणून ठेवत असे. तो लाकडी दांडा डब्यामध्ये उभा धरून ठेवल्यानंतर उर्वरित मोकळ्या जागेत भुसा रेटून भरला जायचा. तो खालच्या झरोक्यातून रॉकेलमध्ये भिजवलेल्या काकड्याने पेटवला जात असे.

नाशिकच्या सिन्नर तालुक्यामध्ये वडगाव नावाचे छोटेसे गाव आहे; त्यास ‘बेबीचे वडगाव’ असेही म्हणतात. ते सिन्नरच्या  दक्षिणेकडे सहा किलोमीटरवर स्थित आहे.

गावकऱ्यांकडून त्याबद्दल मिळालेली माहिती अशी – मोघल राजाने त्याची ‘बेबी’ नावाची मुलगी या गावात दिली व ते गाव जहागिर म्हणून जावयास दिले. म्हणून त्यास ‘बेबीचे वडगाव’ असे म्हणतात. राजाने त्याच्या मुलीस पाण्याचा त्रास होऊ नये म्हणून देवनदीवर तीन किलोमीटर लांबीचा बंधारा बनवून दिला. त्या बंधाऱ्यात पाणी असते. पुढे, मुस्लिमांनी स्थलांतर केले. गावात सद्यस्थितीला एकही मुस्लिम कुटुंब वास्तव्यास नाही. गावामध्ये मशीद आहे. त्या मशिदीमध्ये वैशाखी पौर्णिमेस उत्सव साजरा होतो! तो उत्सव सर्व हिंदू लोक मिळून करतात. पूर्ण गावास जेवण दिले जाते. हिंदू लोक मशिदीमध्ये नैवेद्य नेतात. शेजारील गावातील मौलवी येऊन फक्त जत्रेदिवशी पूजा करतो. सर्वधर्म समभाव ही वृत्ती त्या लोकांमध्ये दिसून येते.
पुढे, लोक शेती करताना नागवेल (खाण्याच्या विड्याची पाने) पिकवू लागले. म्हणून त्यास ‘पानाचे वडगाव’ असेही ओळखले जाऊ लागले. गावाची दप्तरी नोंद वडगाव-सिन्नर या नावाने आहे.

गावामध्येे शिवप्रेमी नावाचे तरुणांचे मंडळ कार्यरत आहे. मंडळाकडून गावातील कन्यारत्न प्राप्त झालेल्या दाम्पत्यांचा, गावचे जे जवान सीमेवर शहीद झाले त्यांच्या कुटुंबीयांचा सत्कार करणे असे वेगवेगळे उपक्रम राबवण्यात येतात.
- उज्ज्वला क्षीरसागर