विनोबांच्या ‘मधुकर’ या पुस्तकात शिक्षणावर एक सुंदर वाक्य आहे: ‘अश्व या शब्दाचा अर्थ कोशात घोडा दिला आहे, पण त्याचा खरा अर्थ तबेल्यात बांधला आहे असा आहे. कोशातून बाहेर पडून तबेल्यात गेल्याशिवाय घोडा कळणारच नाही.’ हे वाक्य शिक्षणाच्या प्रयोजनाचे मर्म जणू अधोरेखित करते. ज्ञानार्जन जर पाच ज्ञानेंद्रियांचा वापर करून, प्रत्यक्ष कामातून आणि मूर्त संकल्पनेतून अमूर्त संकल्पनेकडे अशा प्रवासातून केले तर ते चिरकाल टिकणारे आणि सामर्थ्यशील असते असे शिक्षणशास्त्र सांगते, पण किती ज्ञानशाखांमध्ये अभ्यासक्रम शिकवताना त्या सूत्राचा आधार घेतला जातो? किती विद्यार्थ्यांना त्यांच्या त्यांच्या विषयांतील घोडे हे कोशात नाही तर तबेल्यात शिकण्यास मिळतात? तसेच, असे विद्यार्थी घडवण्याची क्षमता आणि मानसिकता लाभलेले शिक्षक दुर्मीळच असतात. राजू भडके हा असा दुर्मीळ शिक्षक आहे.

आदिवासी मुलाचा डॉक्टर होण्यासाठी लढा आणि शहरी गरीब मुलाने शिक्षणासाठी घेतलेले कष्ट यांमध्ये महदंतर आहे. डॉक्टर म्हणजे काय ते माहीत नसलेल्या आईचा मुलगा पांडू पुंगाटी याने डॉ. प्रकाश आमटे यांना अहोरात्र रूग्णांची सेवा करताना बघितले आणि त्यांच्याच प्रोत्साहनाने डॉक्टर झाला. तो शैक्षणिक प्रवास विलक्षणच आहे. त्यानेच तो कथन केला आहे: -

तोयामेट्टा हे माझे जन्मगाव महाराष्ट्र व छत्तीसगड यांच्या सीमेवर आहे. अत्यंत मागासलेले, तेथे पाचसहाशे लोकवस्ती असेल. कोसरी नावाच्या भातासारख्या पदार्थाबरोबर प्राण्यांच्या मांसाचे तुकडे खाणे हे आम्हा लोकांचे जेवण. तेथील लोकांना 'बडामाडीया' किंवा 'हिलमाडीया' म्हणतात.

माझी आई आजारी असताना, आम्हाला प्रकाश आमटे यांच्या हॉस्पिटलविषयी माहिती मिळाली. आम्ही थोडेफार सामान घेऊन हेमलकसाला पोचलो. आई बरी झाली आणि तेथेच बांधकामावर जाऊ लागली. बाबा आमटे यांनी माझ्या आईकडे माझ्या शिक्षणासाठी आग्रह धरला. आईनेसुद्धा ते मनावर घेतले. आईच्या निर्णयाचा तो क्षण माझ्या जीवनातील टर्निंग पॉईंट ठरला! मी भामरागडच्या आश्रमशाळेत जाऊ लागलो. तेथील शिक्षक मला माडिया भाषेत बाराखडी समजावून सांगत. माझे शिक्षण तेथे सातवीपर्यत झाले. माझी रवानगी पुढील शिक्षणासाठी आनंदवन वरोरा येथे झाली. तेथे मला वसतिगृहाच्या शिस्तीत वागण्याची सवय लागली. माझे दहावीपर्यत शिक्षण तेथेच झाले. बाबा आमटे यांनी आनंदनिकेतन हे कॉलेज वरोरा येथे सुरू केले. तेथे प्रवेश घेतला. मंदा (आमटे) वहिनींनी मी कॉलेजला अनवाणी जाऊ नये म्हणून मला चपला दिल्या.

अन्नातून निर्माण झालेले ग्लुकोज माणसाला ऊर्जा देते ही एक गुंतागुंतीची आणि सूक्ष्म शारीरिक प्रक्रिया असते. तिच्या यंत्रणेचा अभ्यास करून त्यापासून रोगनियंत्रण शक्ती शरीरात निर्माण करण्याचे संशोधन जागतिक पातळीवर सुरू आहे. त्या संशोधनात सहभागी आहे, लग्नानंतर ठाण्याची सून झालेली डॉ. रसिका वर्तक-करंदीकर. रसिका सध्या जगातील प्रतिष्ठित असलेल्या स्टॅनफर्ड विद्यापीठ (कॅलिफोर्निया) येथे त्या विषयावरील संशोधन करत आहे. त्‍या सॅन होजे येथे त्‍यांच्‍या पतीसह वास्‍तव्‍यास आहेत.

रसिकाने मुंबई विद्यापीठातून सूक्ष्म जीवशास्त्र विषयात पदवी ग्रहण करून पुणे विद्यापीठातून आरोग्य विषयात उच्च शिक्षण घेतले. त्यावेळी तिला प्राध्यापक सुखात्मे शिष्यवृत्ती मिळाली. तिने अमेरिकेतील टेक्सास विद्यापीठातील टेक्सास हेल्थ सेंटर, सॅन अॅन्तिनो येथे पीएच.डी. अभ्यासक्रमासाठी २००८ साली प्रवेश घेतला. तेथे रसिकाला विशेष गुणवान विद्यार्थ्याला मिळणारी ‘डेव्हिड कॅरिलो’ शिष्यवृत्ती लाभली होती. तिला ‘बरोज वेलकम’ची विशेष शिष्यवृत्ती २०१२ आणि २०१३ या दोन्ही वर्षीं मिळाली.

देवेंद्र गणवीर विदर्भात आरोग्यसेवेचे काम करतात. त्यांनी आरोग्यदूत बनून, ज्या गरिबांजवळ असाध्य रोगांवर उपचार करवून घेण्यासाठी पैसा नाही, ज्यांना मरणाशिवाय पर्याय नाही अशा रुग्णांना मदत केली आहे. त्यांनी विदर्भातील नक्षलग्रस्त, अतिदुर्गम आदिवासी व ग्रामीण भागांत राहणार्‍या गरीब व कोणीही वाली नसलेल्या रुग्णांना स्वास्थ्य सुविधा पुरवल्या. त्यांनी ‘सत्य सामाजिक संस्थे’च्या माध्यमातून आरोग्य शिबिरे भरवली; रुग्णांना मोफत आरोग्य तपासणी व औषधोपचार उपलब्ध करून दिले; लोकांजवळील अतिरिक्त औषधे गोळा केली व ती गरजूंपर्यंत पोचवली. देवेंद्र यांनी ज्या शस्त्रक्रिया गरिबांपर्यंत मोफत पोचवल्या त्यांची किंमत पाच कोटी रुपयांपर्यंत निश्चितच जाईल! देवेंद्र यांनी त्यांचा स्वत:चा वैद्यकीय सेवेशी कोणताही संबंध नसताना ते कार्य केले! देवेंद्र यांनी एकोणचाळीस आरोग्य शिबिरे आयोजित केली. त्यामध्ये बारा हजार रुग्णांची तपासणी व उपचार केले. त्यांतील शस्त्रक्रियेची आवश्यकता असणाऱ्या बाराशे एकोणचाळीस रुग्णांवर नागपूर येथील रुग्णालयांमध्ये सरकारी योजनांचा वापर करून मोफत शस्त्रक्रिया करवून घेतल्या. एका अर्थी, देवेंद्र यांना गरिबांचा धन्वंतरी म्हटले तर ते वावगे ठरू नये.

गुजरात राज्यात रंग अवधूत महाराज म्हणून एक संत होऊन गेले. ते मूळ महाराष्ट्रातील. रत्नागिरी जिल्ह्यात संगमेश्वर तालुक्यात देवळे नावाचे लहान गाव आहे. ते त्यांचे मूळ गाव. त्यांच्या घरात विठ्ठलभक्ती होती. त्यांचे पूर्वाश्रमीचे नाव पांडुरंग विठ्ठल वळामे. मातापिता देवळ्याहून गुजरातेत गोधरा येथे गेले आणि तेथे एका विठ्ठलमंदिरात पुजारी म्हणून राहू लागले. अवधूत महाराजांचा जन्म गोधरा या गावी झाला. बाळाचे नाव पांडुरंग असे ठेवले गेले.

पांडुरंग यांना एक लहान बंधूही होता. त्याचे नाव नारायण होते. त्यांचे पितृछत्र बालपणीच हरपले. माता रुक्मांबा दोन्ही मुलांच्या उपनयन संस्कारासाठी गोधऱ्याहून त्यांच्या मूळ देवळे गावी आल्या होत्या. सर्वजण उपनयनाचा कार्यक्रम आटोपून परत गोधरा येथे जात असताना श्रीक्षेत्र नरसोबाच्या वाडीस दत्तदर्शनासाठी गेले. त्या वेळी वासुदेवानंद सरस्वती यांचा वाडी येथे मुक्काम होता. तेव्हा स्वामींची व पांडुरंगाची दोन-चार मिनिटेच भेट झाली. स्वामी म्हणाले, “बाळ, तू कोणाचा?” पांडुरंग म्हणाला, ‘तुमचाच’. पुढे ‘तुमचा व आमचा’ हाच पांडुरंगासाठी महान मंत्र ठरला. स्वामींनी त्यांच्यावर पूर्ण कृपा केली व त्यांना पूर्ण वैराग्य प्राप्त झाले. त्यांचे शिक्षण एम.ए.पर्यंत झाले होते. त्यांचे प्रभुत्व मराठी, हिंदी, गुजराती व संस्कृत भाषांवर होते.

शिक्षकी पेशाचा हेतुपुरस्सर आणि विचारपूर्वक अंगीकार हे उदाहरण दुर्मीळच मानावे लागेल. कल्याणस्थित गुणेश डोईफोडे किंवा गुणेश सर हे तसे एक दुर्मीळ उदाहरण आहे.

भाषेवरील प्रभुत्व आणि गोष्टीच्या मुळापर्यंत जाण्याची आवड हे गुण सरांकडे आहेतच, त्या जोडीला त्यांना वाचनाची आवड. त्यामुळे त्यांची विचारशक्ती प्रगल्भ जाणवते. त्यांनी बारावी झाल्यावर डी.एड. करताना फ्री लान्स पत्रकारितेत यश मिळवले. त्यांचे आईवडील शिक्षक होते. ते स्वत: गणेश विद्या मंदिर (कल्याण पूर्व) ह्या शाळेत शिकवतात. विद्यार्थ्यांचे हित, त्यांचा वैचारिक विकास हा त्यांचा कायमच आग्रह राहिला आहे.

त्यांनी त्याच विचारातून अनेक उपक्रम चालवले. त्यांनी दोन दशकांहून अधिक काळ ह्या क्षेत्रात घालवला आहे, पण तरी त्यांनी त्यांच्यातील प्रयोगशीलता जपली आहे.

‘क्षितिज’ ही माजी विद्यार्थी संघटना गुणेश सरांच्या मार्गदर्शनाखाली मोठी झाली. संस्था पर्यावरणाच्या क्षेत्रामध्ये काम करते. ‘दुवा फाउंडेशन’ हीदेखील माजी विद्यार्थ्यांचीच अजून एक संघटना. शाळेतील, किंबहुना समाजातील गुणी विद्यार्थ्यांना घरच्या परिस्थितीपोटी शिक्षण अकाली खंडित करून अर्थार्जनाला जुंपून घ्यावे लागते अशा विद्यार्थ्यांना आर्थिक आधार देणे आणि शिक्षण सोडण्यापासून परावृत्त करणे हे ‘दुवा फाउंडेशन’चे प्रमुख कार्य आहे. सरांनी त्यांच्या स्वतःच्या पगारातून मुलांना मदत केली आणि त्यामधून कार्याची व्याप्ती वाढत गेली तसे-तसे अनेक माजी विद्यार्थी आणि पुढे पुढे काही लाभार्थीदेखील फाउंडेशनच्या कार्यास हातभार लावण्यास पुढे सरसावले.

अनुराग व भाग्यश्री केंगे यांनी नाशिकची पहिली वेबसाईट www.nashik.com डिसेंबर १९९७ मध्ये उभी केली. इंटरनेट नव्याने येत होते, त्यामुळे ‘नाशिक इंटरनेटवर’ ही बातमी नाशिककरांसाठी नवीन व अचंबित करणारी वाटली. बहुसंख्यांना तिचा अर्थदेखील समजत नव्हता- परदेशात असलेले नाशिककर मात्र त्यांचे शहर इंटरनेटवर पाहून ’नॉस्टॅल्जिक’ व आनंदित झाले. ‘नाशिक डॉट कॉम’वर अनेक विभागांचा समावेश केला गेला होता. जुने तर हवेच, पण नवीनही सामावून घ्यावे असे ठरवून त्यावरील ‘नॅव्हिगेशन’, ‘लिंक्स’ ठरवल्या गेल्या. नाशिक हे केंगे पती-पत्नींचे गाव. ती दोघे म्हणतात – आमच्याच गावाचा शोध घेऊ लागल्यावर गोदावरीचा काठ, काळाराम, सुंदरनारायण, नारोशंकर मंदिर यांचा इतिहास आणि सौंदर्य नव्याने जाणवले. नाशिकच्या अनेक गल्ल्या, जुने वाडे, खाण्याची ठिकाणे, शहराच्या वेशी अशा गोष्टी वेबसाईटवर देण्यात आल्या. वि.दा. सावरकर, अनंत कान्हेरे यांच्यासारख्या स्वातंत्र्य सैनिकांची माहिती देण्यात आली. दादासाहेब फाळके, कुसुमाग्रज, वसंत कानेटकर यांच्यासारख्या उत्तुंग व्यक्तिमत्त्वांचा आढावा घेण्यात आला.

समीक्षा लोखंडे या रत्नागिरी जिल्ह्याच्या मंडणगड तालुक्यातील ‘प्रकल्प प्रतिष्ठान’ या संस्थेच्या कार्यकर्त्या. त्यांनी पंचायतराज, महिला अत्याचार, स्त्री-भ्रूणहत्या, बचतीचे महत्त्व, ग्रामसभा या विषयांवर पथनाट्याद्वारे जनजागृती केली. समीक्षा मंडणगड तालुक्यातील कुंबळे गावच्या सरपंचपदीही अडीच वर्षे राहिल्या. त्यांनी त्यांच्या कार्यकाळात गावात संयुक्त घरमालकी, गावातील पायवाटा-स्ट्रीट लाइट, ग्रामस्वच्छता यांसारखे उपक्रम यशस्वी रीत्या राबवले. गावातील महिलांना संघटित करून ग्रामसभेत त्यांचा ऐशी टक्के सहभाग वाढवला. तीच त्यांच्या कामाची पोचपावती म्हणता येईल.

समीक्षा या कुणबी समाजातील. त्यांचा जन्म २८ मार्च १९७९ रोजी झाला. समीक्षा यांचे शिक्षण बारावीपर्यंत मंडणगड तालुक्यात तळेघर येथील आंबेडकर कॉलेजमध्ये झाले. त्यांचे लग्न २००३ मध्ये झाल्यामुळे त्यांच्या शिक्षणात खंड पडला. त्यांची पुढे शिकण्याची इच्छा होती. समीक्षा यांची लग्नानंतरची पाच-सहा वर्षे संसार, मुले यांच्यात गेली. परंतु शिकण्याची इच्छा मावळली नाही. त्या सांगतात, “माझे पती संदेश यांनी कोठल्याही कामात आढेवेढे घेतले नाहीत, मला नेहमीच प्रोत्साहन दिले.” समीक्षा मंडणगड येथील सावित्रीबाई फुले शिक्षणसंस्थेतून ‘ग्रामविकास’ विषयात बी.ए. २०११ साली झाल्या.

‘सर सलामत तो पगडी पचास’ अशी म्हण आहे खरी... पण कल्‍याणच्‍या अनंत जोशी यांच्या संग्रही एक ना - दोन ना - तीन ... तर तब्बल दीड हजारांपेक्षा जास्त टोप्या आहेत! ‘शिरोभूषण’ अर्थात डोक्यावरील अलंकार... डोक्याची शोभा वाढवण्यासाठी आभूषणे!

शिरोभूषण संग्रहालय म्हणजे अनंत जोशी यांच्या आगळ्यावेगळ्या छंदाचे आणि वर्षानुवर्षें चिकाटीने घेतलेल्या परिश्रमाचे मूर्तिमंत प्रतिक होय. ते संग्रहालय म्हणजे वेगवेगळ्या आकारांच्या, रंगांच्या, प्रदेशांच्या, परंपरेच्या देशविदेशांच्या टोप्यांचा संग्रह...

अनंत जोशी यांचा जन्म कल्याण येथील एका व्यावसायिक कुटुंबात २० फेब्रुवारी १९६८ रोजी झाला. अनंत यांना लहानपणापासून टोप्यांचे आकर्षण होते. त्यांना त्यांच्या लहानपणी आईवडिलांनी अमेरिकेहून आणून दिलेली ‘काऊबॉय’ टोपी इतकी आवडली, की ते जेथे तेथे ती टोपी घालून मिरवत असत. त्यांनी टोप्या जमवण्याचा छंद वयाच्या आठव्या वर्षांपासून जोपासला आहे. लहानपणी टिव्हीवर रामायण-महाभारत बघत असताना राम, कृष्ण व त्या मालिकांतील योद्धे यांच्या टोप्या त्यांना स्वत:कडेही असाव्यात असे वाटायचे. ते त्यांचे शेजारी शरद ओक (जे नाणी गोळा करण्याचा छंद बाळगून आहेत) यांच्या सोबत वेगवेगळ्या ठिकाणी जाऊन निरनिराळ्या प्रकारच्या टोप्या संग्रहित करू लागले.

“अहो, आज ना आमच्या घरी नवरात्री ची पूजा आहे. मी कुमारिका मुलींना जेवू घालणार आहे. तुम्ही तुमच्या मुलीला पाठवा आमच्या घरी जेवायला.”

“अहो, मी माझ्या मुलीला दोन वेळचे जेवण व्यवस्थित देऊ शकतो. तुम्हाला जेवूच घालायचे असेल तर रस्त्यावरच्या मुलामुलींना जेवू घाला ना.” ‘तो माणूस’ म्हणाला.

कोणीही माणूस त्याच्याकडे दोन पाहुणे जेवायला म्हणून आले तर तो त्यांना ‘अजून थोडी पोळी घ्या, थोडी भाजी घ्या’ असा आग्रह करतो. पण तीच पद्धत जर ‘त्या माणसा’च्या बायकोने अवलंबली तर ‘त्या माणसा’ला राग येतो. अशा वेळी ‘तो माणूस’ म्हणतो “अगं, तो घेईल ना त्याला पाहिजे तेवढे. तू कशाला त्याला सांगायला पाहिजे?”

एकदा, ‘त्या माणसा’ला त्याच्या मित्राकडे गृहप्रवेशाच्या कार्यक्रमासाठी जायचे होते. रस्त्यात बायको म्हणाली, “अहो, जरा थांबा ना! आपण एक चांगलंसं गिफ्ट घेऊया त्यांना!”

त्यावर ‘तो माणूस’ म्हणतो, “अगं, मी काय राजा-महाराजा आहे का त्याला त्याच्या घरी गेल्यावर नजराणा पेश करायला?”