‘डॉक्टर म्हणून जगताना-जगवताना’ या पुस्तकाच्या दुसऱ्या आवृत्तीच्या प्रकाशन कार्यक्रमात आदिती परांजपे-दामले यांनी सुलभा ब्रम्हनाळकर यांची घेतलेली मुलाखत त्यातील काही भाग.

अदिती : मी तुमच्या वाचकांच्या मनात असणारे प्रश्न घेऊन आलेली आहे. मी तुमच्या वाचकांचे प्रतिनिधित्व करणार आहे. तुम्ही एक डॉक्टर आहात. तुम्हाला साहित्य-संगीतकला-नाटक-चित्रपट अशा वेगवेगळ्या गोष्टींमध्ये रस आहे आणि जाणही आहे. इतक्या वेगवेगळ्या क्षेत्रांमधील अनुभव घेऊन इतके खुमासदार आणि छान लिहिण्यास तुम्हाला नेमके सुचते कसे?

‘वडिलांची सांगे कीर्ती’ अशा तऱ्हेचा रामदासी मूर्खपणा करून माझ्या दिवंगत वडिलांबद्दल लिहीत आहे. पण प्रत्येक माणसामध्ये त्याच्या गरजेपुरता शहाणपणा असतोच असतो ही त्यांचीच धारणा होती!  

बालकवी यांची शंभरावी पुण्यतिथी झाली. बालकवींचा मृत्यू तिशीच्या आत झाला. बालकवी यांचे अपघाती निधन 17 एप्रिल 1918 या दिवशी झाले. त्यांच्या पत्नी पार्वतीबाई यांच्या आत्मचरित्रात तशी नोंद आहे. काहींनी तो दिनांक 5 मे असा नोंदला आहे. तिथी मात्र चैत्र वद्य नवमी हीच आहे.

नामदेव माळी यांची ओळख प्राथमिक शिक्षण क्षेत्रातील अभ्यासू, कल्पक, प्रयोगशील गटशिक्षणाधिकारी आणि लेखक म्हणून महाराष्ट्रात सर्वदूर आहे. ते शिक्षण विषयात कळकळीने आणि आस्थेने लिहीत असतात. एक सरकारी अधिकारी असा संवेदनाशील? असे एक नवल त्यांच्याबद्दल असते. नामदेव माळी रचनावादी शिक्षण, शिक्षकांसाठी कार्यप्रेरणा आणि जाणीवजागृती यासंबंधी कार्यरत आहेत.

सांगली जिल्ह्यातील विसापूर (ता. तासगाव) हे नामदेव माळी यांचे गाव. त्यांचा जन्म शेतकरी कुटुंबातील. त्यांनी त्यांचे शिक्षण शेतमजुरी व पडेल ते काम आणि कोल्हापूर येथील शिवाजी विद्यापीठाच्या ‘कमावा आणि शिका’ योजनेतील कामे करत पूर्ण केले. ते शिक्षक म्हणून नोकरीला रत्नागिरी जिल्ह्यातील पैसाफंड विद्यालयात लागले. 

ठाणे येथील मो.ह. विद्यालयाच्या सव्वाशे वर्षांच्या इतिहासात प्रथम नि.गो. पंडितराव आणि त्यांच्यानंतर अविनाश बर्वे या दोन शिक्षकांनी शाळेचे सांस्कृतिक जीवन समृद्ध केले आणि इतर शिक्षक-विद्यार्थी व व्यवस्थापन यांना शाळेचा, शिक्षणाचा लळा लावला असा स्वच्छ निर्वाळा बर्वे सत्कार समारंभास जमलेले शिक्षक, व्यवस्थापक, विश्वस्त आणि ठाणेकर नागरिक यांनी दिला. यापेक्षा आणखी मोठा गौरव कोणा शिक्षकाला मिळू शकेल? ठाणे येथील ‘मो. ह. विद्यालय’ हे एक संस्कार केंद्र आहे. विद्यालयाची ती ओळख जपण्याची जबाबदारी शिक्षकांच्या सध्याच्या पिढीची आहे. बर्वेसरांच्या पंचाहत्तरीचा कार्यक्रम हे त्यासाठी एक निमित्त होते. नव्या शिक्षकांशी संवाद साधणे हा कार्यक्रमाचा महत्त्वाचा हेतू होता. तो सफल झाला. सारे सभागृह बर्वे सरांच्या चांगुलपणाच्या आठवणींनी भारावून गेले होते. शाळेच्या एकशेपंचवीस वर्षांच्या इतिहासात अनेक नामवंत शिक्षक होऊन गेले. मी त्या एकशेपंचवीस वर्षांपैकी किमान पंच्याहत्तर वर्षांच्या कालखंडाशी जवळून परिचित आहे.

संजय नहार आणि त्यांची पुण्यामधील सामाजिक संस्था ‘सरहद’ यांचे काश्मीरशी असलेले नाते मोठे विलक्षण आहे. ते नाते आस्थेचे आहे, प्रेमाचे आहे आणि विश्वासाचे आहे. त्यात राजकारण, अर्थकारण नाही; असलेच, तर समाजकारण आहे. खरे तर, ती एका ध्येयवेड्या मनुष्याची तडफड आहे, माणुसकीची कळकळ आहे. फक्त काश्मीर नव्हे, तर ‘सरहद’ या नावानुसार भारताच्या विविध सीमाप्रांतांमध्ये मानवतेचा तो झरा, संजयच्या रूपाने गेली तीस-बत्तीस वर्षें अखंड वाहत आहे. त्यामुळेच, पंजाबमधील साहित्य अकादमी असो, ईशान्येतील ऑल इंडिया बोडो स्टुडंट्स् युनियन (आबसू) चे प्रमुख नेते प्रमोद बोरो असोत, मणिपूरमधील जीवनसिंग, जेसुसेन यांसारखे कार्यकर्ते असोत, आसामचे माजी मुख्यमंत्री प्रफुल्लकुमार महंतो असोत, की काश्मीरचे राज्यपाल, मुख्यमंत्री; एवढेच नव्हे, तर फुटीरतावादी हुर्रियत नेते यासीन मलिक, शब्बीर शाह आणि गिलानी असोत, ते सर्व लोक जर कोणाशी मुक्तपणे आणि आस्थेने बोलत असतील, तर ते फक्त संजय नहार यांच्याशी. 

दत्ता तन्नीरवार हे अपघातानेच इतिहासाचे लेखक झाले. त्यांचे शिक्षण फारसे नाही, पण प्रेरणेतून निर्माण झालेली आवड त्यांना लेखनप्रवृत्त करती झाली. त्यांनी एक-दोन नव्हे तर तब्बल दीडशेच्यावर नामांकित नियतकालिके, वर्तमानपत्रे, मासिके व त्रैमासिके यांतून लेखन केले. ते सारे ऐतिहासिक संशोधनपर आहे.

आनंदीबाई जोशी (31 मार्च 1865 - 26 फेब्रुवारी 1887) या आधुनिक वैद्यकशास्त्राचे शिक्षण घेतलेल्या पहिल्या भारतीय महिला. पण त्यांचा मृत्यू परदेशातून शिकून आल्यावर लगेच झाला. त्यानंतर अॅनी जगन्नाथ यांचा उल्लेख आढळतो. त्या डॉक्टर होऊन भारतात 1894 मध्ये परतल्या, पण अॅनी यांच्यावरही काळाने वैद्यकीय सेवा सुरू करण्याआधी झडप घातली. त्यामुळे दोघींच्याही शिक्षणाचा फायदा स्त्री समाजाला झाला नाही. रखमाबाई सावे (राऊत) त्या दोघींनंतर डॉक्टर झाल्या. त्यांनी प्रदीर्घ काळ डॉक्टर म्हणून काम केले (22 नोव्हेंबर 1864 - 25 सप्टेंबर 1955). त्यामुळे वैद्यकीय सेवा देणारी पहिली भारतीय महिला डॉक्टर हा मान डॉ. रखमाबाई यांच्याकडे जातो. त्यांनी मुंबई, सुरत आणि राजकोट या तीन वेगवेगळ्या शहरांत डॉक्टर म्हणून 1895 ते 1930 पर्यंत काम केले.

 ज्येष्ठ साहित्यिक आणि शिक्षणतज्ज्ञ प्राचार्य एम.पी. तथा मधू पाटील यांनी त्यांच्या ‘खारजमिनीतील रोप’ या आत्मकथनाला असे वेगळे शीर्षक का दिले? खारजमिनीतील रोप छोटे, ठेंगणे! भात कणसाभोवती वाढणारे असते, ते रोप पाखरांशी मैत्रीसंबंध जोडते. पाखरांची गुणगुण ही त्या रोपाला आनंद देते. म्हणून त्यांनी त्यांचे आत्मकथन खार -जमिनीतील रोपाला अर्पण केले आहे. त्या मनोज्ञ अर्पणपत्रिकेवरून, मधू पाटील यांच्या संवेदनशील, सुसंस्कृत आणि तितक्याच हळव्या मनाची झलक कळते. ती जाणीव पुढे, पुस्तक वाचत असताना सातत्याने होते.

उदय रोगे यांनी ‘डिस्कव्हरी ऑफ सिंधुदुर्ग’ या व्हॉट्सअॅप ग्रूपवर ‘सागर मंथन’ या मोहिमेची माहिती थोडक्यात पाठवली आणि ‘दैनिक तरुण भारत’चे जिल्हा आवृत्ती प्रमुख विजय शेट्टी यांनी तत्काळ उत्स्फूर्तपणे कळवले, “मित्रा, चल पुढे, आम्ही आहोत बरोबर!” उदयचे साहस होते, समुद्राच्या तळाशी जाऊन लपल्या गेलेल्या मूर्ती शोधून काढण्याचे. त्याचे ‘सागरमंथना’चे धाडस  लोकविलक्षण होते. पण उदयविषयी आणि त्याच्या कार्याविषयी सद्भाव आहे. उदय म्हणतो, ‘विजय यांच्या प्रतिसादाने चेतना मिळाली आणि मी नाचूच लागलो!’

मोहीम प्रत्यक्षात संक्रांतीच्या दिवशी पाच तास चालू होती. मोहिमेत विविध प्रकारच्या अकरा मूर्ती व काही खास पाषाण मिळाले. उदय म्हणाला, की मालवणच्या समुद्रात पाषाण व मूर्ती इतिहासकाळात सोडल्या गेल्या असल्याची माहिती मिळाली होती. मात्र त्यांचे स्वरूप माहीत नव्हते. त्यामुळे औत्सुक्य होते. शोधमोहीम कोठे राबवायची ते जाणकार मंडळींकडून अधिक माहिती मिळवून ठरवले. स्कुबा डायव्हर्स सारे आमचे मित्रच आहेत. त्यामुळे त्यांनी मोहीम ताब्यात घेतली, म्हणा ना! ती मंडळी अशा साहसाच्या शोधात असतातच. त्यांच्या मी करत असलेल्या कार्याबाबतचे प्रेम व आस्था या भावनादेखील त्यामधून व्यक्त होतात. उदयने मूर्तीचा शास्त्रीय पद्धतीने अभ्यास करून त्यांची मांडणी केली जाईल असेही सांगितले.