समाजशास्त्राचा अभ्यास करू पाहणाऱ्या विद्यार्थ्याला दोन गोष्टींनी गोंधळल्यासारखे होते. एक म्हणजे परदेशी समाजशास्त्रज्ञांनी समाजाविषयी मांडलेले सिद्धांत. ते सिद्धांत भारतीय समाजाला कितपत लागू होतील असा प्रश्न तर पडतोच, पण मुख्य म्हणजे ते फार रूक्ष, कोरडे आणि रटाळ वाटतात. त्यांनी मनाचे समाधान होत नाही. पण दुसरी आणि त्याहीपेक्षा गोंधळात टाकणारी गोष्ट म्हणजे भारतीय समाजाविषयीचेच अपुरे ज्ञान, विशेषत: भारतीय सामाजिक इतिहासासंबंधीचे. भारतीय समाजाचा इतिहास फार लांबचा असला तरी तो सुसंगत लिहिला गेलेला नाही. भारतीय उपखंडात मानवी वस्ती कधीपासून झाली, तीत बदल कोणकोणते झाले, समाजाची घडण निरनिराळ्या कालखंडांत कशी होती, जी अफाट विविधता आणि विषमता त्यात दिसते तिचा उगम कसा झाला, एकाच भूभागात अगदी भिन्न-भिन्न म्हणाव्यात अशा संस्कृती कशा काय नांदत राहिल्या... असे अनेक प्रश्न अभ्यासकाला पडत राहतात. त्यांची समाधानकारक उत्तरे मिळाली नाहीत की शास्त्र शिकूनही गोंधळल्यासारखे होते.

हे प्रश्न अनेक असले तरी ढोबळ मानाने तीन प्रकारचे आहेत. एक म्हणजे भारतात निरनिराळे म्हणावे असे जनसमूह निर्माण कसे झाले? निरनिराळे गट निरनिराळ्या काळात भारतात  वस्तीला आले, की ते एकाच कोणत्या तरी समाजातून निर्माण झाले? गट निरनिराळे असले तर त्यांच्यात एवढी एकात्मता का? आणि ते एकाच समाजातून उत्पन्न झाले असे मानले तर मग एवढे भेदाभेद का?

श्रीगुरुदेव रानडे हे आंग्लविद्या विभूषित साक्षात्कारी महात्मे. ते बी.ए. झाल्यावर ‘दक्षिणा फेलो’ म्हणून डेक्कन कॉलेजात काम करू लागले. गुरुदेव संस्कृत नाटके शिकवत असत. ते पुढे फर्ग्युसन महाविद्यालयात तत्त्वज्ञान विषय शिकवू लागले. त्यांनी तोच विषय घेऊन एम.ए. झाल्यानंतर चॅन्सलरचे व न्या. तेलंग यांच्या नावाचे अशी दोन सुवर्णपदके मिळवली. परीक्षकांनी त्यांच्याविषयी शेरा लिहिला, की ‘हा विद्यार्थी या विषयात परीक्षकांपेक्षा अधिक जाणकार आहे.’ प्रा. दे.द. वाडेकर त्यांच्या अध्यापन कौशल्यासंबंधी लिहिताना म्हणतात – “प्रा. रानडे यांचे कार्य त्या कॉलेजातील तत्त्वज्ञानाच्या अध्यापनाच्या दृष्टीने विशेष महत्त्वाचे आहे. प्रा. रानडे यांनी प्रि. आगरकर आणि प्रि. भाटे यांनी तत्पूर्वी तेथे रूढ केलेल्या प्रत्यक्षवाद आणि अज्ञेयवाद या दोन विचारसरणींच्या परंपरेला आदर्शवाद आणि साक्षात्कारवाद यांची जोड देण्याचे कार्य केले. परंतु त्यांची फर्ग्युसन कॉलेजातील खरी कामगिरी म्हणजे त्यांनी तत्त्वज्ञानाच्या अध्यापनात दाखवलेली व्यासंगाची गाढता आणि प्रज्ञेचे स्वातंत्र्य होय. त्यामुळे सिंध-वऱ्हाड यांसारख्या दूरदूरच्या प्रांतांतील विद्यार्थीही त्यांच्याकडे आकर्षले जात. त्यांची वर्गातील व्याख्याने अंत:स्फूर्तीने भरलेली व एखाद्या आत्मप्रत्ययी प्रेषिताप्रमाणे विद्यार्थ्यांना तात्त्विक चिंतनाकडे प्रवृत्त करणारी असत.”

सुभाष कर्डिले हे निफाडचे राहणारे. निफाडमध्ये जी मंदिरे आहेत त्यांपैकी कर्डिले यांचा सहभाग शनैश्वराचे मंदिर, विठ्ठल-रुक्मणी मंदिर, खंडेरायाचे मंदिर, मुंजाबाचे मंदिर व भद्रा मारुती मंदिर या पाच मंदिरांच्या जीर्णोद्धारामध्ये आहे. मंदिरांचा जीर्णोद्धार करण्यासाठी गावातील लोकांनी पैसे जमवले होते. कर्डिले यांनी स्वत:च्या घरचे बांधकाम आहे असे समजून, जे पडेल ते काम त्यासाठी केले आहे. मुळात तो त्यांचा ध्यास आहे. किंबहुना त्यांना गावातील अशी छोटीमोठी सार्वजनिक कामे आकृष्ट करतात व ते त्यात खेचले जातात. 

कर्डिले हे शनैश्वर मंदिर व विठ्ठल-रुक्मणी मंदिराचे सेक्रेटरी आहेत. ते त्या दोन्ही मंदिरात रोज जातात. ते तेथील स्वच्छता व इतर व्यवस्था नीट आहे ना तेही पाहतात.

कर्डिले यांची शेती आहे. शिवाय, त्यांचे फर्निचरचे दुकानही आहे. त्यांचे शिक्षण बी.कॉम.पर्यंत झाले आहे. त्यांच्या घरी त्यांची आई, पत्नी व दोन मुलगे आहेत. मोठा मुलगा इंजिनीयरिंगला आहे. धाकटा बारावीत आहे. दोघे शिक्षणासाठी नाशिकला राहतात.

निफाड हे गाव विनता, कादवा आणि शरयू या नद्यांच्या त्रिवेणी संगमावर वसले आहे. विनता नदी तेथे दक्षिणवाहिनी होते. नदी जेथे दक्षिणवाहिनी होते ते श्रद्धेनुसार नित्यतीर्थ असते. निफाडला ते महात्म्य आहे.

सजल कुलकर्णी गाई-गुरांविषयी काम करतो. त्याची केंद्र सरकारात स्वतंत्र पशुमंत्री असावा अशी मागणी आहे. सजलची नाळ तो ज्या सामाजिक प्रश्नाला भिडू पाहतोय त्या गाईगुरांच्या समाजाशी जुळली आहे. सजल आहे बायोटेक्नोलॉजीचा पदवीधर. त्या पठ्ठ्याला लहानपणापासून जनावरांसोबत खेळण्याचा नाद. सजल सांगतो, “मी गोठ्यात खेळलो, तेथेच लहानाचा मोठा झालो, शाळेतसुद्धा म्हशीवर बसून गेलो. एवढेच काय, पण आईची नागपूरहून भंडाऱ्यास बदली झाली तेव्हा आमच्याकडे गुरे नव्हती, तर मी आमच्या गवळ्याच्या घरी जाऊन त्याच्या गोठ्यात खेळायचो.” म्हणूनच सजल मुक्या जनावरांप्रती सहवेदना बाळगून आहे. त्याला माणसाच्या आयुष्यातील पाळीव जनावरांचे स्थान काय आहे याची जाणीव आहे. सजलला बायोटेक्नोलॉजीचा पदवीधर झाल्यानंतर देखील माणसाच्या आयुष्यातील बायो-लॉजिक कळते!

ग.ना. जाधव या चित्रकाराच्या इंग्रजी आद्याक्षरांच्या उच्चारात ‘जी एन जे’ असा ताल आहे. त्यांचे शिक्षण झाले फक्त चौथीपर्यंत! परंतु त्यांनी असाधारण अशी व्यक्तिचित्रे रेखाटली. त्यांच्या प्रत्येक रेखाटनात वास्तवता होती आणि त्यांनी केलेले रंगांचे नृत्य (फटकारे) बोलके असे. त्यांच्या वृत्तीत सांस्कृतिक डौल होता. त्यांनी नाट्यकला जोपासताना स्त्रीपात्रांच्या भूमिकाही केल्या.

ग.ना. जाधव रंगलेपनासाठी चाकू वा ब्लेडचा उपयोग असो, जलरंग असो, चारकोल असो अथवा मिक्स मीडिया असो, अशा प्रत्येक पद्धतीत चित्रविषयामधील भाव-विभाव समान ताकदीने अचूक व्यक्त करत. त्यातील बारकावे तर पाहण्यासारखे असत.

ग.ना.जाधव यांच्या सिद्धहस्त चित्रकृतींचे ‘दर्शन’ 2015 मध्ये रसिकांसाठी सादर केले गेले होते. तो नेहरू सेंटरच्या, दरवर्षी एका महान कलावंताला आदरांजली वाहण्याच्या योजनेचा भाग होता. नेहरू सेंटरने त्यावेळी ग.नां.च्या कलेचा छोटेखानी, सत्तर पानी रंगीत कॅटलॉग छापला आहे. त्यात कॅनव्हासवर चितारलेले अब्बांचे तैलचित्र अत्युत्कृष्टच म्हणायला हवे. अब्बांची शरीरयष्टी, सुईत दोरा ओवताना बसण्याची पद्धत आणि विशेषत: एकाग्रतेचे चेहर्याीवर उमटलेले भाव, वयस्कर चेहर्याबतील खडबडीतपणा, उजेड असतानाची चष्म्याची; प्रामुख्याने सुईदोर्याेची व चाफेकळीचे बोट आणि अंगठा यांत पकडलेला थोडासा बाहेर आलेला धागा या सर्वांची नाजूक रंगरेष... सर्व लाजवाब!

इतिहास हा विषय वर्गाच्या चार भिंतींमध्ये शिकताना अनेकांना रुक्ष वाटतो; इतिहासातील सनावळ्या, पिढ्यांची जंत्री, घटनाक्रम यांची भीतीही वाटू लागते. आपलाच इतिहास रुक्ष वाटत असेल तर तो वाचणार्यात, अभ्यासणार्या; लोकांमध्ये देशप्रेम, जिद्द, त्यागवृत्ती निर्माण कशी होणार या अस्वस्थतेतून जन्म झाला तो पुण्यातील ‘इतिहासप्रेमी मंडळ’ या गटाचा. (स्थापना १९९८) पुण्यातील रमणबाग प्रशालेत इतिहास शिकवणारे मोहन शेटेसर त्या मंडळाचे प्रवर्तक आहेत.

शेटेसरांनी स्वत: केलेली किल्ल्यांची भ्रमंती आणि त्यांनी ऐकलेली बाबासाहेब पुरंदरे यांची व्याख्याने यांमधून त्यांच्यावर झालेले संस्कार...  यामुळे त्यांनी ऐतिहासिक घटनांची भव्यता, त्या घटना कोठे आणि कशा घडल्या हे लोकांना दाखवून इतिहास जिवंत करावा असे ठरवले. त्यासाठी त्यांनी विविध कला आणि आधुनिक तंत्रज्ञान यांची मदत घ्यावी हेही ठरवले. शेटेसरांनी ज्या वेगवेगळ्या माध्यमांचा वापर केला, त्यातील सर्वात परिणामकारक माध्यम म्हणजे ‘महानाट्य’. तसे प्रयोग त्यांनी केले.

डॉ. रा. चिं. ढेरे यांना 'त्रिदल फाऊंडेशन'च्या वतीने दिला जाणारा पुण्यभूषण पुरस्कार डॉ. एस. एल. भैरप्पा आणि महेश एलकुंचवार यांच्या हस्ते २०१० साली प्रदान करण्यात आला होता. त्या समारंभात डॉ. ढेरे यांनी केलेले त्यांचे आत्मकथनात्मकवजा समग्र हे भाषण.

*****

'त्रिदल फाऊंडेशन'च्या वतीने मला माझ्या ध्यासभूमीच्या, कर्नाटकाच्या, म्हणजेच दक्षिण भारताच्या मातीतील फार मोठ्या साहित्यकाराच्या हातून ‘पुण्यभूषण’ पुरस्कार दिला जात आहे आणि माझ्या जिव्हाळ्याच्या परिवारातील एक प्रतिभावंत मराठी साहित्यकार माझ्याविषयीच्या प्रेमाने त्यासाठी येथे उपस्थित आहे, हा माझ्यासाठी आनंदाचा योग आहे.

माझी मूळ माती मावळची आहे, पण पुण्याने मला माझ्या तेरा-चौदा वर्षांच्या वयापासून गेली सहासष्ट वर्षें ज्ञानाचा फाळ लावून नांगरले आहे आणि आज आलेल्या पिकाचे कौतुक करण्यासाठी, सोन्याच्या नांगराने पुण्यभूमी नांगरणाऱ्या शिवरायांची प्रतिमाच ‘त्रिदल’ने मला दिलेली आहे! मनात आनंद आहे आणि संकोचही आहे. मी सभासंमेलने आणि भाषणे यांच्या वाटेला फारसा गेलेलो नाही. मी सार्वजनिक क्षेत्रातील वावरही शक्यतो टाळत आलो आहे. लेखन-संशोधन हीच माझी आवडीची, आग्रहाची आणि समाजसंवादाची मुख्य वाट राहिली आहे.

भारताच्या वैभवशाली राजवटींतील नाण्यांचा अभ्यास करून ती संशोधनात्मक पद्धतीने मांडण्याचा प्रयत्न औरंगाबादच्या ‘देवगिरी महाविद्यालया’तील विद्यार्थी आशुतोष पाटील करत आहे. आशुतोष सध्या बारावीला असून विज्ञान शाखेत शिक्षण घेत आहे. त्याचे वय सतरा वर्षांचे आहे. तो शिवराज्याभिषेक दिनोत्सव समिती (दुर्गराज रायगड)चा सदस्य आहे. तसेच, तो कोहिनूर ऑक्शन्स या नावाने ऐतिहासिक साधनांचा विक्रीव्यवहार चालतो तेथे मराठाकालीन नाण्यांसाठी तज्ज्ञ सल्ला देतो.

सोलापूर जिल्ह्यातील माढा गावापासून दहा किलोमीटर अंतरावर सुलतानपूर हे गाव आहे. त्या गावाला निजामशाहीचा इतिहास आहे. त्यामुळे त्या गावाला सुलतानपूर असे नाव पडले. त्याच गावातील एकवीस वर्षांचा तरुण राहुल शिंदे हा मुंबईतील 26/11 च्या अतिरेकी हल्ल्यात शहीद झाला. त्यामुळे तो सुलतानपूरचा वीर जवान ठरला.