पुणे शहरात स्वातंत्र्यपूर्व काळात तीन पुतळे उभारले गेले. त्यात १. लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांचा मंडईमधील (लॉर्ड रे मार्केट) पूर्णाकृती पुतळा, २. त्याच वर्षी मंडईत उभारलेला विष्णूशास्त्री कृष्ण चिपळूणकर यांचा अर्धपुतळा. (हे दोनही पुतळे १९२४ साली उभारले गेले), ३. शिवाजी महाराजांचा अश्वारूढ पुतळा यांचा समावेश होतो. शिवाजी महाराजांचा पुतळा त्यांच्या जन्माच्या त्रिशताब्दीनिमित्त (म्हणजे १९२८ मध्ये) उभारला गेला. असे असले तरी शिवस्मारक उभारण्याची वाटचाल १९१७ सालापासून सुरू झाली होती. या तिन्ही पुतळ्यांचा इतिहास अनेक अंगांनी महत्त्वपूर्ण आहे.

नाशिक जिल्ह्याच्या निफाडमध्ये राहणारे नईमभाई पठाण हे हरहुन्नरी व्यक्तिमत्व आहेत. ते ‘नाशिक जिल्हा ग्रंथालय संघा’चे बावीस वर्षांपासून कार्यवाह म्हणून कार्यरत आहेत. त्यांना 2012 साली ग्रंथमित्र पुरस्कारही मिळाला. ते त्यांचे घड्याळदुरुस्ती व विक्री हे परंपरागत दुकान सांभाळून आजुबाजूच्या गावातून, शहरांतून फेरफटका मारतात. तेथील जुने बाजार धुंडाळतात. दुर्मीळ, अनोख्या वस्तूंचा त्यांचा संग्रह पाहण्याजोगा आहे. ते त्या बाबतीत त्यांच्या बाबांच्या म्हणजे शब्बीर खान पठाण यांच्या तालमीत तयार झाले आहेत.  नईमभाई वागायला नम्र व गोड आहेत; समोरच्याला आपलेसे करणारे आहेत. त्यांचे सर्व कुटुंबच अगत्यशील व आतिथ्यशील आहे.

अरुणा अशोक भट यांना उद्योगसौदामिनीच म्हणता येईल. साधीसुधी गृहिणी ते बड्या दोन कंपन्यांची संचालक असा त्यांचा जीवन प्रवास आहे. त्या 'भट ग्रूप'च्या संचालिका म्‍हणून कार्यरत आहेत.

अरुणा पूर्वाश्रमीच्या अरुणा हर्डीकर. त्यांचे कुटुंब नाशिक जवळच्या देवळालीचे. वडील सरकारी नोकरीत होते. त्यांच्या वारंवार बदल्या होत. पुढे ते कुटुंब पुण्यात आले आणि तेथेच स्थिरावले. अरुणा तेव्हा चौथीत शिकत होत्या. त्यांचे विद्यालयीन शिक्षण ‘अहिल्यादेवी शाळे’त तर पुढील शिक्षण ‘आबासाहेब गरवारे महाविद्यालया’त झाले, अरुणा यांना तीन बहिणी. त्यांचे लग्नापर्यंतचे आयुष्य साधेसोपे, बिना गुंतागुंतीचे होते.

अरूणा महाविद्यालयीन शिक्षण पूर्ण झाल्यावर अशोक भट यांच्याशी विवाहबद्ध झाल्या. हर्डीकर आणि भट कुटुंब एकाच वाड्यात राहत असे. तेथेच अरुणा आणि अशोक भट यांचे प्रेमसंबंध जुळले. भट यांच्‍या ‘केप्र फुड्स’ या व्यवसायाची सुरुवात त्‍याच वास्तूत झाली.

दत्ता उगावकर हे निफाडच्या माणकेश्वर वाचनालयाचे चिटणीस न्या. महादेव गोविंद रानडे यांच्या स्मारकाचे कर्ते! पण त्यांची खरी ओळख ही पक्षीमित्र आणि पक्षीनिरीक्षक अशी आहे. त्यांची पक्ष्यांशी मैत्री कशी आहे हे त्यांच्या निफाडमधील राहत्या घरी समजते. त्यांच्या हॉलमध्ये दोन भिंतींवर सर्वत्र पक्ष्यांचे साम्राज्य आहे. त्यामध्येच डॉक्टर सलीम अली यांचा छान फोटो आहे!

दत्ता उगावकर यांनी नाशिक येथे बी.ए. आर्ट्स शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर पुणे विद्यापीठातून अर्थशास्त्रातील एम. ए.ची पदवी १९६२ साली मिळवली. त्यांनी १९६२ ते १९७४ च्या काळात मुंबई येथे काही वर्षें सचिवालयात व काही वर्षें स्वस्तिक टेक्सटाईल्समध्ये काम केले. ते १९७४ साली निफाडला परत आले, कारण त्यांना मुंबईचे धकाधकीचे जीवन आवडले नाही. त्यांनी गेल्या चाळीस वर्षांत corrugated boxes चे उत्पादन, झेरॉक्स सेवा, शेती आणि डेअरी व्यवसाय अशी निरनिराळी कामे करून पाहिली. मात्र त्यांचे खरे आवडते काम आणि छंद फोटोग्राफी हे आहे.

उगावकर यांना पक्षीनिरीक्षणाचा छंद जडण्यास नांदूर मधमेश्वर हे ठिकाण कारणीभूत आहे. डॉ. सलीम अली नांदूर मधमेश्वर या ठिकाणी १९८२ साली आले होते. तेव्हापासून उगावकर पक्षीनिरीक्षणाचा छंद जोपासत आहेत.

विद्या धारप या सेवानिवृत्त क्‍लार्क. निवृत्तीनंतर त्या स्वतःचा वेळ सत्कारणी लागावा आणि इतरांनाही त्याचा फायदा व्हावा या हेतूने काम पाहू लागल्या‍. त्या शोधात त्या येऊन पोचल्या  कल्या‍णच्या डंपिंगग्राऊंड शेजारच्या अण्णाभाऊ साठेनगरच्या झोपडपट्टीत. तेथे कचरा वेचणारे लोक राहतात. धारप यांनी तेथील कच-याचे ढिग, वाहणारी गटारे, प्रचंड अस्वच्छता आणि दुर्गंधी अशी हलाखीची परिस्थिती पाहिली. तेथे शिक्षणाविषयी कमालीची अनास्था असल्याचे त्यांना जाणवले. शिक्षणाचा गंध नसलेल्या त्या वस्तीत धारपांनी विद्यार्थ्यांसाठी ‘अभ्यासवर्ग’ घेणे सुरू केले. गेली आठ वर्षे त्यांचे विद्यादानाचे कार्य अथकपणे सुरू आहे. त्यांच्या सातत्यपूर्ण प्रयत्नांमधून त्या झोपडपट्टीत घडत असलेला बदल नोंद घेण्याजोगा आहे. मात्र तो बदल समजून घेण्यासाठी तेथील पूर्वस्थिती जाणून घेणे आवश्यक ठरते.

कल्याण हे ऐतिहासिक शहर. आधुनिकतेकडे वेगाने वाटचाल करणारे! मात्र कोणत्याही विकसित अथवा विकसनशील शहरात आढळणारे अरुंद रस्ते, बगिचे-मैदाने यांची दुरावस्था-अस्वच्छता, सांडपाण्याचे अपूरे व्यवस्थापन, कच-याचे ढीग असे चित्र कल्याणमध्येही पडते.

शहरातील लोकवस्ती डंपिंग ग्राऊंडसारख्या परिसरापासून दूर वसली आहे. मात्र परिस्थितीने पिचलेले काही मानवी समूह कच-याच्या त्या अवाढव्य ढिगाशेजारी झोपड्या बांधून जगण्याची धडपड करत आहेत. त्यांच्या जीवनाचा दर्जादेखील असा, की त्यांना दोन वेळच्या जेवणाशिवाय इतर कशाचीही जाणीव नाही.

मुंबईच्या एका महिलेचा येत्या ८ मार्चला जागतिक महिलादिनी मोठा गौरव होणार आहे. तिच्या प्रमुख उपस्थितीत उत्तर युरोपातील फिनलँडमधील तुर्कु येथील उपचार केंद्राचे व्हिडिओ कॉन्फरन्सद्वारे उद्घाटन होणार आहे. त्यावेळी प्रत्यक्ष केंद्रस्थानी टुरकूचे महापौर, पालकमंत्री व अन्य मान्यवर असा मोठा लवाजमा हजर असणार आहे. मुंबईच्या त्या महिलेचे नाव डॉ. राजुल वासा असे आहे. तिने गेल्या दोन –तीन वर्षांत उत्तर युरोपात फिनलँड, स्वीडन या देशांमध्ये चमत्कार घडवून आणला आहे. अनेक मेंदुबाधित रुग्णांवर तिने मुख्यत: व्हिडिओ कॉन्फरन्सद्वारे उपचार सुचवून क्रांतिकारी सुधारणा घडवून आणल्या आहेत. त्यामुळे त्या भागात डॉ. राजुल वासा हे नाव कौतुकादराने घेतले जाते.

करण चाफेकरचा ओढा शाळेत असल्यापासून मुंबईतील वरळीच्या ‘नेहरू सायन्स सेंटर’कडे असायचा. तो राहायचा डोंबिवलीला, पण अधूनमधून नेहरू सायन्स सेंटरला भेट द्यायचा. त्याची विज्ञानामध्ये असलेली आवड त्याच्या वडिलांच्या लक्षात आली आणि त्यांनी त्याला मुंबईतील विविध विज्ञान प्रदर्शनात घेऊन जायला सुरुवात केली. करणने शाळेत असताना तंत्रज्ञानातील आवडीतून सिरिंजच्या साहाय्याने जे.सी.बी.सारखे छोटे यंत्र तयार केले तर दहावी-अकरावीत हॉवरक्राफ्ट बनवले. त्याने बनवलेल्या उपकरणांचे आय.आय.टी. तसेच अन्य नामांकित विज्ञान प्रदर्शनात आणि इतर स्पर्धांत कौतुक करण्यात आले. मात्र करण बारावीत असताना, त्याच्या दोन्ही किडन्या फेल झाल्या आणि त्याची सर्व गुणवत्ता आणि धडपड निष्फळ ठरण्याची स्थिती निर्माण झाली. त्यावेळी करणच्या आईने दिलेल्या किडनीचे त्याच्या शरीरात प्रत्यारोपण करण्यात आले. आज करण प्रचंड जिद्दीच्या जोरावर बंगळुरूस्थित कंपनीत संशोधन आणि विकास विभागात इंजिनीयर म्हणून काम करत आहे.

करण चाफेकर. वय वर्षे सव्वीस. तो बंगलोरच्या ‘फ्रक्टरवर्क’ या कंपनीत संशोधन आणि विकास विभागात (आर अँड डी) मध्ये इंजिनीयर म्हणून काम पाहतो. तो कंपनीचे काम मुंबईतून करतो.

योगिता तांबे ही अंध आहे. मात्र तिच्‍या आंतरिक गुणांनी शारिरीक उणेपणावर मात केली आहे.

योगिता जोगेश्वरीतील ‘अस्मिता विद्यालया’त संगीतशिक्षक म्हणून काम करते. ती तेथे 2012 पासून कार्यरत आहे. तिने शाळेत बालवाद्यवृंद बसवला आहे. योगिताला संगीत व गाणी ऐकण्याचा छंद आहे. तिला तीन हजार गाणी तोंडपाठ आहेत. ती एकंदर पंचवीस तालवाद्ये वाजवते. तबला, मृदुंग, ढोलकी, ढोलक, धनगरी ढोल, ताशा, दिमडी, हलगी, नगारा... इत्यादी. तिची स्मरणशक्ती दांडगी आहे. त्‍याचा आश्चर्य वाटावा असा नमुना म्हणजे तिला तब्बल पंधराशे जणांचे मोबाईल नंबर पाठ आहेत.

योगिता मूळची लांजाची. तिचे बालपण, तिच्या आजी-आजोबांकडे मुंबईत जोगेश्वरी येथे गेले. योगिताला जन्मापासूनच दृष्टिदोष आहे. तिला सुरुवातीला अगदी थोडे दिसायचे. त्यामुळे तिला सर्वसामान्य मुलांच्या शाळेत घातले, ज्युनियर, सिनियर केजीमध्ये. परंतु तिच्या डॉक्टरांनी तिच्या पालकांना योगिताला ब्लार्इंड स्कूलमध्ये घालावे असे सुचवले. डॉक्टरांनी सुचवल्याप्रमाणे वयाच्या दहाव्या वर्षी योगिताला दादरच्या ‘कमला मेहता अंध शाळे’त घातले गेले. ती निवासी शाळा आहे. तेथे योगिताचे दहावीपर्यंतचे शिक्षण झाले. योगिताला दहावीला ७०.९२%  मार्क मिळाले. पुढे योगिताने अकरावीला रुईया कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. ती तेथून इतिहास विषय घेऊन बी.ए. व पुढे एम.ए. झाली. तिने बी.ए. तसेच एम.ए.ला फर्स्ट क्लास मिळवला.

मी अंदमानच्या रॉस आयलंड बेटावर फिरत असताना आमच्‍या टूरिस्ट कंपनीने एक गाईड बोलावली होती. तिचे नाव अनुराधा राव. तिला पाहिल्‍यानंतर प्रथम दर्शनी तिच्याविषयी कुतूहल वाटत नाही. तरी तिने दंडात घातलेल्या पितळी देवदेवतांच्या मूर्तीवरून ते रसायन वेगळे असल्याचे लक्षात आले.

अनुराधा राव ही बंगाली स्त्री. तिच्या चार पिढ्या अंदमान बेटावर नांदल्या. तिचे एकत्रित कुटुंब होते. ते आज राहिले नाही.

अनुराधा राव ही रॉस आयलंड बेटावरची खाजगी गाईड. मात्र ती कोरडी, तांत्रिक माहिती सांगत नाही. तिच्या बोलण्यात त्या बेटांचा इतिहास आणि भूगोल तर असतोच, पण त्याहून अधिक असते ती करुणा! ब्रिटीशांनी ते बेट ‘पॅरिस ऑफ द ईस्ट’ अशी उपमा देऊन विकसित केले. बेटावर चर्च होते. आयुक्तांचे निवासस्थान होते. सैनिकांची राहण्याची व्यवस्था होती. एक बेकरीही होती. रॉस आयलंड बेट म्हणजे ब्रिटीशांची श्रीमंती होती. अनुराधाच्या चार पिढ्या त्या बेटाशी संबंधित आहेत. त्‍यापैकी एका पिढीने दुसऱ्या महायुध्दात त्या बेटांना बसलेली झळ पाहिली. दुसऱ्या महायुद्धात जपानी फौजांनी केलेल्या बॉम्ब हल्ल्यात रॉस आयलंडबरोबरच तेथील सेल्युलर जेलचेही नुकसान केले. जेलच्या काही विंग कोसळल्या. काळ्यापाण्यासाठी प्रसिद्ध असणाऱ्या त्‍या जेलची अवस्था केविलवाणी करून झाली. बेटावर तीन वर्षे जपानचा ताबा होता. अनुराधा तोंडून बेटाचा इतिहास जिवंत होऊन वाहत असतो. त्‍या बेटांना 2004 साली त्सुनामीच्या लाटांनी तडाखा दिला. अनुराधा ती करुण कहाणी सांगते तेव्हा आपण एका गाईड ऐवजी एखाद्या साक्षीदाराची करुणेने भरलेली कैफीयत ऐकत आहोत असे वाटत राहते.