मुंबईतील गोरेगाव येथे राहणाऱ्या व हार्डवेअर नेटवर्क इंजिनीयर असलेल्या संतोष हुलावले या पस्तीस वर्षांच्या तरुणाने भारतातील पहिला साडेसहा फुटी ह्युमेनॉइड रोबोट बनवण्याची किमया केली आहे! ‘इंड्रो’ची उंची साडेसहा फूट असून, तो पंचावन्न किलो वजनाचा आहे. त्याची वजन उचलण्याची क्षमता दीडशे किलोपर्यंत आहे. त्याला बनवण्यासाठी वीस लाख रुपयांचा खर्च आला. ‘इंड्रो’ची निर्मिती ही वर्कशॉप वा लॅबोरेटरी येथे झालेली नाही, तर अवघ्या शंभर फुटांच्या खोलीमध्ये ह्युमेनॉइड रोबोट साकार केला गेला. स्क्रू-ड्रायव्हर, सोल्डर मशीन, हॅण्ड कटर, हातोडी, वेगवेगळ्या पकडी अन चार-पाच पाने अशा प्राथमिक साधनांच्या सहाय्याने ‘इंड्रो’ सिद्ध केला गेला! एखादा सुतार घरात वापरेल अशी सर्वसामान्य साधने ती! संतोषने एकट्याने असे असामान्य ध्येय गाठले! नऊ वर्षांच्या ध्यासातून व चौदा महिन्यांच्या मेहनतीतून ती साकारली.

‘इंड्रो’ बनवण्यासाठी संतोषला कोणाकडूनही आर्थिक मदत झालेली नाही. त्याने सर्व पैसा त्याच्या कम्प्यूटर रिपेअरिंगच्या छोटेखानी व्यवसायातून उभारला. ‘इंड्रो’ला बनवण्यासाठी अॅल्युमिनियम, लाकूड, स्टील, विनायल, प्लास्टिक, कार्डबोर्ड व कपडे यांचा वापर करण्यात आला आहे. संतोषने त्यासाठीचे इलेक्ट्रिक मोटर व गिअर वगळले, तर इतर सर्व भाग स्वत: हाताने बनवले आहेत. त्यातही गिअर त्याने मॅन्युअली मॉडिफाइड करून वापरले आहेत.

‘इंड्रो’ स्वत:ची ओळख सांगतो. ऐकतो, बोलतो, बघतो, हालचाल करतो, त्याचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे त्याला दहा बोटे आहेत व त्याचा सेन्सर आहे. त्याद्वारे तो कोणतेही सामान सहज उचलतो. त्याच्या बोटांची हालचाल हुबेहूब माणसाच्या बोटांसारखी होते. सध्या ‘इंड्रो’ला कंट्रोल रूममधून ऑपरेट केले जाते; पण लवकरच, आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने तो त्याचे त्याला ‘सेल्फ ऑपरेट’ करू शकेल. त्यासाठी संतोषला एका वर्कशॉपची गरज असून सरकार व उद्योजक यांपैकी कोणाच्या मदतीची त्याला अपेक्षा आहे.

नाशिक जिल्ह्याच्या सिन्नर तालुक्यातील ठानगाव येथील ‘पुंजाजी रामजी भोर विद्यालया’तील राहुल पगारे हा तरुण शिक्षक प्रयोगशील आहे. ठाणगाव सिन्नरपासून पंचवीस किलोमीटर अंतरावर दक्षिणेकडे आहे. ठाणगाव हे चार-पाच हजार लोकवस्तीचे गाव. तेथील ‘पुंजाजी रामजी भोर विद्यालया’ची स्थापना १९६६ साली गावकऱ्यांच्या व ‘रयत शिक्षण संस्थे’च्या (सातारा) पुढाकाराने झाली.

राहुल तिसरीत असतानाच त्याने चित्रकलेची सुरुवात केली. तेव्हा त्याच्या चित्राला पहिले बक्षीस मिळाले होते. त्यातून त्याची चित्रकलेची आवड वाढत गेली. राहुलने ‘नाशिक कलानिकेतन चित्रकला महाविद्यालया’तून शिक्षण घेतले. त्यांचे गुरू प्रफुल्ल सावंतसर. राहुल त्‍याची चित्रे ऑईल पेंट, पोस्टर व वॉटर कलर यांमध्ये रंगवतो. त्याने पोर्ट्रेट एक हजारांच्या पुढे बनवली आहेत. रेखाचित्रे काढण्‍यातही त्‍याचा हातखंडा आहे. प्रसिद्ध लेखक-अभिनेते-दिग्‍दर्शक गिरीश कर्नाड सिन्‍नर शहरातील गोंदेश्वराच्या मंदिरात शूटिंगसाठी आले होते. तेव्हा राहुलने कर्नाड यांचे पोर्टेट फक्त दोन तासांत काढून त्यांना भेट दिले. कर्नाड म्हणाले, “हे पोस्टर मी माझ्या घरात लावीन.” राहुल त्या एका वाक्याने भारावून गेला.

राहुलच्या घरी आई, भाऊ व बहीण एवढेच त्याचे कुटुंब. बहिणीचे लग्न झाले आहे. राहुल त्याच्या विद्यार्थ्यांविषयी कौतुकाने बोलत असतो. (राहुलची विद्यार्थिनी गायत्री मोरे सुंदर चित्रे काढते.) राहुलने त्‍याच्‍या विद्यार्थ्‍यांनी काढलेल्‍या चित्रांचे प्रदर्शन नाशिक शहरात आयोजित केले होते. त्‍याचे यश म्‍हणजे तेथे सव्वीस हजार रुपयांची चित्रे विकली गेली.

विठोबाशेट राघोबा पाटील हे ‘सार्वजनिक वाचनालय आणि ग्रंथालय’, शहाबाज या संस्थेचे संस्थापक/अध्यक्ष. त्यांनी त्यांच्या ‘विद्यार्थी मंडळा’तील सहकाऱ्यांच्या समवेत पुढाकार घेऊन, वाचनालयाचे इवलेसे रोप ३ एप्रिल १९१६ रोजी लावले व त्याचे संगोपन केले. ते इतिहासक्रमात त्या परिसरातील ‘वाचन चळवळी’चे प्रतीक बनून गेले.

त्यांचा जन्म धामणपाडा या गावातील खानदानी पाटील कुटुंबात झाला. त्यांचे शिक्षण कमी झाले. त्यांनी व्यवहारचातुर्य, वाणीतील गोडवा व व्यवसायाची आवड या गुणांच्या जोरावर व्यापारउद्योगात पदार्पण केले. ते पोयनाड पेठेत प्रतिष्ठित व्यापारी म्हणून अल्पकाळात नावारूपाला आले. त्यांनी त्यांची छाप मुंबईसारख्या व्यापारी जगतातदेखील पाडली. ‘वखारवाले विठोबाशेट’ म्हणून त्यांचे एक आदर्श व्यापारी असे नाव झाले. त्यांनी त्यांच्या पुढील आयुष्यात सामाजिक, शैक्षणिक व समाजबांधवांच्या संघटनात्मक कार्यास वाहून घेतले.

ते पहिल्या ‘अखिल आगरी ज्ञाती परिषदे’चे संचालक, पेण तालुक्यात महाराष्ट्रात गाजलेल्या ‘वाशी संपा’चे मार्गदर्शक, शहाबाजचे कुशल संघटक, धामणपाड्याच्या ऐक्याचे मुकुटमणी होते. ते शहाबाज येथील ‘विद्यार्थी मंडळा’चे नेते होते. त्यांनी धामणपाडा गाव व शहाबाजच्या पाच पाड्यातील लोकांमध्ये ऐक्य घडवून आणण्याचे कार्य कुशलतेने पार पाडले. ते एकीचे बळ काय असते हे सांगताना, शहाबाज व शहाबाजचे पाच पाडे यांना हत्तीची उपमा देत असत. ते सांगत, की शहाबाज, कमळपाडा, धामणपाडा व चौकीचापाडा हे हत्तीचे चार पाय व घसवड हे हत्तीचे शेपूट आहे. “शेपूट तुटले तर हत्तीची शोभा जाईल व एक पाय तुटला तर हत्ती लंगडा होईल, म्हणून पाच पाड्यांतील सर्वांनी ऐक्य भावनेने सहजीवन जगुया” असे त्यांचे उदात्त विचार.

विद्यार्थ्यांविषयी त्यांना वाटणारे प्रेम आणि शैक्षणिक क्षेत्रातील त्यांच्या कार्याचा उत्तम दाखला म्हणजे १९११ साली प्लेगची साथ आली असताना शहाबाजची शाळा बंद पडू न देता त्यांनी ती मंडप घालून गावाबाहेर चालू ठेवली. तसेच, ते पोयनाड येथे इंग्रजी शाळा सुरू व्हावी म्हणून प्रयत्न करणाऱ्यात प्रमुख होते.

गोव्यात राहणाऱ्या राहुलने दहावी पास झाल्यानंतर, एक वर्षभर कॉलेजमध्ये प्रवेश न घेता, त्याला जे काही करावेसे वाटते ते केले. त्याच्या त्या वर्षभराच्या शाळाबाह्य शिक्षणाचे अनुभव म्हणजे ‘शाळेपासून मुक्ती- वर्षापुरती’ हे पुस्तक. त्याचा कालावधी जून १९९५ ते जून १९९६ असा आहे. ती कल्पनाच भन्नाट आहे. राहुलच्या आई-बाबांनी त्याला तसे करण्यासाठी परवानगी दिली; नव्हे, प्रोत्साहनच दिले!

राहुलचा परिवार त्यांच्या बाबांच्या मित्राकडे, सुट्टीत राहायला गेला होता. त्या मित्राच्या मुलीने व तिच्या मैत्रिणीने एक वर्ष शाळेपासून सुट्टी घेतली होती. त्या दोघी संपूर्ण देशभर फिरल्या-शिक्षणाच्या पर्यायी पद्धतीचा अभ्यास करण्याच्या उद्देशाने. त्यावेळी राहुलच्या मनात शाळेपासून वर्षभर मुक्ती घेण्याचे बीज रोवले गेले. राहुलने सुट्टीच्या वर्षात काय काय करायचे, त्या कार्यक्रमाचा आराखडा आई-बाबांच्या मदतीने आखला. जून म्हणजे पावसाळ्याचे दिवस. त्यामुळे राहुलने गोव्यात राहूनच काहीतरी करावे, शिकावे, स्वत:चे व्यवहार स्वत: करावेत असे आई-बाबांनी सुचवले. राहुल म्हापशाच्या मत्सालयात मदतनीस म्हणून जाऊ लागला. मत्सालय, राहुलच्या बाबांच्या कॉलेजमित्राचे – अशोककाकांचे होते. राहुलला रोज सकाळी नऊ वाजता दुकानात पोचायला हवे असायचे. त्यासाठी सकाळी लवकर उठून, स्वत:चे आवरून, सायकलवरून जायचे म्हणजे वेळेचे नियोजन आले; ते राहुल शिकला. अशोककाका सांगतील ती कामे मत्सालयात करायची; राहुलला लहानपणापासून माशांची आवड होतीच. त्याने माशांवरची पुस्तके वाचलेली होती. तो अशोककाकांकडे राहून मत्सालय बनवायला शिकला.

सुमंतभाई गुजराथी म्हणजे सिन्नर तालुक्यातील गेल्या पाच दशकांतील सांस्कृतिक व ऐतिहासिक घटनांचे साक्षीदार. नव्वदाव्या वर्षांतही ताजेतवाने. तो माणूस म्हणजे ऊर्जास्रोत होता. त्यांनी नोकरी म्हणाल तर एस टी महामंडळात कारकुनाची केली. पण एरवी, ते सतत काही करत असायचे. त्यांचे संपर्काचे साधन होते पोस्ट कार्ड. पोस्ट कार्डच्या बळावर सुमंतभार्इंनी अनेक गोष्टींचा पाठपुरावा केला.

शाहिरी परंपरेतील वरदी परशराम हे शाहीर सिन्नर तालुक्यातील वावी गावचे. सुमंतभार्इंनी परशरामांचे मोठेपण त्यांच्या भाऊबंदाना समजावून सांगितले. मग सुरू झाला परशरामाच्या लावण्यांचा शोध. त्यांच्या लावण्या सिन्नर तालुक्यातील अनेक शाहीर म्हणत असत. यात्रांच्या निमित्ताने कलगी तुरा होत असे. कलगी आणि तुरा हे शाहिरांचे संघ किंवा गट; त्यांच्यातील सामना दिवस दिवस रंगे. भाऊ त्यांना भेटत. प्रोत्साहन देत आणि सांगत, “अरे, हे आपल्या शाहिरांचे महत्वाचे साहित्य आहे. ते मौखिक परंपरेतच राहिले तर टिकणार नाही. त्याचे जतन, संवर्धन आणि संशोधन होऊ द्या”.

महाराष्ट्रातील अनेक गावांत शाहिरी वाङ्मय मुखोद्गत असणारे शाहीर आहेत. काहींनी ते वहीतही लिहून ठेवले आहे. कवित्व शक्तीचा प्रत्यय देणारे, काव्यनिर्मितीचे अनेक बंध मांडणारी शाहिरी कविता मौखिक परंपरेने टिकून आहे, पण अप्रकाशित आहे. भाऊंनी शाहिरांच्या कविता जतन करण्यासाठी वणवण केली. ते डॉ. गंगाधर मोरजे यांना अहमदनगरला जाऊन भेटले. त्यांच्याकडून शाहीर परशरामाच्या कवितांचे संशोधन, संपादन, संकलन झाले. मराठी वाङ्मयाच्या इतिहासात शाहिरांना सन्मान मिळाला. शाहीर परशरामाचे स्मारक उभे राहिले. ते सारे घडले सुमंतभाई गुजराथी या माणसामुळे. तो माणूस पदरमोड करून हे संस्कृतिसंचित टिकावे यासाठी प्रयत्न करत राहिला.

श्रीगोरक्षनाथांचा आविर्भाव विक्रम संवत् दहाव्या शतकात भारतात झाला. श्रीशंकराचार्यांच्या नंतर तेवढे प्रभावशाली व महिमान्वित महापुरुष भारतवर्षात कोणी अवतरलेले नाहीत! त्यांचे अनुयायी भारताच्या कानाकोपऱ्यात आढळतात. भक्तिमार्ग प्रचलित होण्याच्या अगोदर सर्वांत शक्तिशाली धार्मिक मार्ग म्हणजे गोरक्षनाथांचा योगमार्ग होय.

गोरक्षनाथ हे त्या काळचे सर्वांत श्रेष्ठ धार्मिक पुढारी होते. त्यांच्या जन्मस्थानासंबंधी एकमत नाही. त्यांचा जन्म गोदावरी तीरावर चंद्रगिरी नावाच्या गावी झाला होता असे ‘योगिसंप्रदायाविष्कृति’ या ग्रंथामध्ये म्हटले आहे. ग्रियर्सनने त्यांना काठियावाडमधील गोरखमठीचे निवासी म्हणून म्हटले आहे. त्यांचा जन्म बंगालमध्ये, पंजाबमध्ये झाला होता असा कित्येकांचा समज आहे. पंजाबमधील गोरख टेकडीवरून ब्रिग्ससाहेबांनी त्यांचा जन्म पंजाबमध्ये झाला असा तर्क लढवला आहे. मोहनसिंग यांच्या मतेही, त्यांचा जन्म पेशावरजवळ झाला असावा. गोरक्षनाथांचा जन्म ब्राह्मणकुळात झाला असावा व त्यांच्या आयुष्याचा बहुतेक भाग ब्राह्मण वातावरणात व्यतीत झाला असावा.

गोरक्षनाथांच्या नावावर पुष्कळ ग्रंथ उपलब्ध आहेत, परंतु गोरक्षनाथांनी स्वत: कोणते ग्रंथ लिहिले व क्षेपक ग्रंथ कोणते आहेत हा प्रश्न वादग्रस्त आहे. कित्येक विद्वानांनी त्या पुस्तकांच्या आधारे गोरक्षनाथांचे जन्मस्थान, त्यांचा कालनिर्णय, त्यांच्या विषयीच्या प्रचलित कथा यांवर प्रकाश पाडण्याचा प्रयत्न केला आहे. कबीरदास, गुरु नानक यांच्या बरोबर त्यांचा वार्तालाप झाला होता व ते चौदाव्या शतकात होऊन गेले असे अनुमान ग्रियर्सन यांनी बांधले आहे. फार काय, सतराव्या शतकात त्यांचा बनारसीदास जैन यांच्याशी शास्त्रार्थ झाला होता असाही एक स्वर आहे. डॉ. पीतांबरदत्त बडथ्वाल यांनी त्यांना अकराव्या शतकामधील प्रसिद्ध योगी मानले आहे व त्यांनी त्यांच्या मताच्या समर्थनार्थ गोरक्षनाथांच्या ग्रंथाचा उल्लेख केला आहे. कै. ह.भ.प. ल.रा. पांगारकर असे मानतात, की गोरक्षनाथ हे बाराव्या शतकात हयात होते.