जीवशास्त्रज्ञ माधव गाडगीळ यांनी भारताचे पर्यावरण मंत्रालय निर्माण होण्यात-घडण्यात पुढाकार घेतला. तेव्हा त्यांच्या डोक्यात होता गांधीजींचा इशारा. “सृष्टी साऱ्यांचे भरणपोषण करण्यास समर्थ आहे, मात्र ती मानवाची लालसा भागवण्यास समर्थ नाही. तिला ओरबाडून घ्याल तर निसर्गाचा तोल बिघडेल!” गाडगीळांनी गांधीजींचा तो इशारा तोच त्यांचा संदेश मानला, त्यातून गाडगीळ निसर्गप्रेमी, संस्कृतिप्रेमी बनले.

त्यांनी १९६० च्या दशकात परिसरशास्त्र, निसर्गसंरक्षणशास्त्र, पर्यावरण या विषयांमध्ये देशातील धोरणकर्त्यांना जागे केले. त्यांनी सह्याद्रीच्या खोऱ्यात, रानावनात हिंडत परिसराचा आणि मानवी जीवनाचा अभ्यास केला; स्वतःला परिसरशास्त्र आणि उत्क्रांती या विषयांमध्ये झोकून दिले.

माधव गाडगीळ यांचा जन्म २४ मे १९४२ रोजी पुण्यात झाला. ज्येष्ठ अर्थशास्त्रज्ञ आणि भारताच्या पंचवार्षिक योजना समितीचे उपाध्यक्ष धनंजयराव आणि प्रमिलाताई गाडगीळ यांचे ते चिरंजीव. त्यांचे शालेय आणि महाविद्यालयीन शिक्षण पुण्यात झाले. त्यांच्या घरातील वातावरण मोकळे, उदारमतवादी आणि सांस्कृतिक दृष्ट्या समृद्ध होते. धनंजयरावांना निसर्ग आणि साहित्य यांची आवड होती. त्यांच्या मनात मराठी भाषेबद्दल प्रेम होते. त्याचबरोबर, आम लोकांच्याबद्दल कळकळ होती. त्यांची तळमळ जे काही करू ते लोकांना उपयोगी असले पाहिजे अशी असे. त्यातून त्यांनी सहकारी बँकांची, सहकारी साखर कारखान्यांची चळवळ उभारली.

संजय क्षत्रिय यांनी गणेशाची रूपे विविध प्रकारचे साहित्य वापरून साकारली आहेत. त्यांनी पांढरी पावडर आणि डिंक यांच्या साहाय्याने अर्धा इंच ते तीन इंच आकारांच्या सूक्ष्म गणेशमूर्ती साकारल्या आहेत. त्यांनी तो छंद वयाच्या अठराव्या वर्षापासून जोपासला आहे. वास्तवात ते विडी कामगाराचा पोटी जन्‍माला आले. घरात शिक्षणाचा संस्कार नव्हता. संजय यांचे शिक्षणही जेमतेम नववीपर्यंत झाले. त्यांनी घरांना रंग देऊन संसाराचा गाडा संभाळणे सुरू केले व त्याबरोबर, त्यांनी स्वतःचा छंदही जोपासला.

संजय क्षत्रिय नासिक जिल्ह्यात सिन्नरला बंगलीवजा घरात राहतात. त्यांचे बंधू त्याच बंगल्यात मागील बाजूस असतात. संजय त्यांच्या छंदकलेचे प्रदर्शन दरवर्षी गणपतीत सिन्नर शहरी मांडतात. ते म्हणाले, की त्यांच्याकडे त्यांनी निर्माण केलेल्या एकतीस हजार कलाकृती जमा आहेत. त्या या प्रदर्शनानिमित्ताने बाहेर येतात. त्या सर्व मांडायच्या तर दोन हजार चौरस फूट जागा लागेल. एरवी, त्या कोठे ठेवायच्या हा प्रश्नच असतो. नासिकच्या आनंद बोरा नावाच्या पत्रकाराने त्यांच्या मित्रांचे प्रदर्शन नासिकला भरवले होते, तेवढाच मूर्तीचा सिन्नरबाहेरचा प्रवास !

संजय यांना कलेसाठी सिन्नरमधील सामाजिक कार्यकर्ते सुमंतभाई गुजराथी यांच्याकडून प्रोत्साहन मिळाले. संजय यांनी दीड ते दोन इंच उंचीचे हजारो गणपती निर्मिले. त्यांनी साच्याचा वापर केला नाही परंतु कधी तबला, तर कधी मृदंग वाजवणारा, कधी वाचन करणारा तर कधी साईबाबांच्या रूपातील असे छोटे छोटे गणेश त्यांनी साकारले. त्यांनी बनवलेली दहिहंडी फोडणारी दहा थरांची कलाकृती अप्रतिमच म्हणावी लागेल !

संजय यांनी एकतीस हजार सूक्ष्म गणेशमूर्ती बनवल्या आहेत. त्या प्रत्येक मूर्तीत साम्य आहे प्रत्येक मूर्ती वेगळी आहे. प्रत्येक मूर्तीची सोंड, डोळे, कान, हातपाय आणि मोदक या बाबी इतक्या सुबक आहेत की तीत जिवंपणा जाणवतो. सुपारी कोरून त्यात गणेशमूर्तीची प्रतिष्ठापना, सुपारीवर अर्ध्या इंचाचे अकरा गणपती अशा कलाकृती पाहून संजय यांच्या हातातील जादू अचंबित करते.

आदिवासी कवितेचा उद्गाता म्हणून कवी भूजंग मेश्राम यांच्यानंतर विनोद कुमरे यांचे नाव घेतले जाते. आदिवासींची मराठी कविता मराठी साहित्यात ऐंशीच्या दशकानंतर दाखल झाली. त्यापूर्वी आदिवासी कविता आदिवासींच्या चळवळीसाठी चालणाऱ्या वेगवेगळ्या नियतकालिकांत लिहिली जात होती, त्यात लिहिणाऱ्या कवींची संख्याही लक्षणीय होती. पण ती कार्योपयोगी व मोहिमेचा भाग असल्याने तिचा कविता म्हणून हृदयस्पर्शी विचार झाला नाही. भुजंग मेश्रामने त्याच्या ‘उलगुलान’ या कवितासंग्रहाने आदिवासी कविता ही एक वाङ्मयीन आविष्कार म्हणून वाचक-रसिकांच्या लक्षात आणून दिली. त्यापाठोपाठ कवी म्हणून विनोद कुमरे यांच्या ‘आगाजा’ संग्रहाची नोंद घेतली जाते. आगाजा म्हणजे आवाहन. त्या संग्रहाला कणकवली येथील ‘आवानओल प्रतिष्ठान’चा ‘कवी वसंत सावंत स्मृती’ ‘उगवाई’ पुरस्कार २०१५ साली मिळाला. आदिवासी कवीला पहिल्यांदाच असा मानाचा पुरस्कार प्राप्त झाला आहे. कुमरे यांच्या एकूण लेखनकार्याबद्दल वर्धा येथील ‘जंगलमित्र’ या संस्थेने त्यांना २०१६ चा ‘डॉ. मोतीरावण कंगाली’ पुरस्कार देऊन त्यांचा गौरव केला आहे. संस्था आदिवासी अस्तित्व व अस्मिता यांसाठी सामाजिक चळवळ चालवते.

भक्तिमार्गाचा अधिकार त्रैवर्णीकांना वारकरी संप्रदायाने दिला. सिन्नर तालुक्यात हरिनाम सप्ताह गावागावांत होत असतो. गुरुवर्य मामासाहेब दांडेकर, भारदेबुवा यांच्यासारखे श्रेष्ठ प्रवचनकार, कीर्तनकार तेथे पोचत असत. सिन्नर तालुक्यातून वारक-यांच्या दिंड्या पंढरपूरला जातात.

महाराष्ट्रभर संत विचारांचा प्रचार आणि प्रसार करणारे वावीचे रामगिरी महाराज म्हणजे जणू संतच. श्री. रामगिरी महाराज वावीकर यांचा जन्म १९२० साली धानोरी (ता. गंगापूर, जि. औरंगाबाद) येथे झाला. त्यांचे पिताश्री भाऊगिरी नारायणगिरी गोसावी व मातोश्री सरूबाई. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण धानोरी गावी होत असतानाच ते तिसऱ्या इयत्तेत, मुळातच अध्यात्माच्या ओढीमुळे गंगागिरी महाराज (सरला बेट, ता. वैजापूर) या ठिकाणी घरामध्ये कोणालाही न सांगता निघून गेले. तेथे त्यांना श्री. कोंडाजीकाकाक ऊर्फ सोनेश्वर गिरीजी महाराज यांचा अनुग्रह लाभला.

तेथे त्यांनी ज्ञानेश्वरी, गाथा, श्रीमद्भगवतगीता या ग्रंथांचे; मृदुंगवादन, शास्त्रीय गायन या कलांचे व कीर्तन आणि प्रवचन या कौशल्याचे अध्ययन केले. त्यामुळे काका त्यांना त्यांच्यासोबत कीर्तनाच्या कार्यक्रमाला घेऊन जात. प्रवासाच्या दरम्यान, कोंडाजी काकांनी रामगिरी महाराज यांची वावी संस्थानासाठी नियुक्ती केली.

त्यांनी १९६७ साली बहादपुरा या गावी पहिला नारळी सप्ताह आयोजित केला आणि शेवटचा  रौप्यमहोत्सवी सप्ताह वावी या कार्यभूमीत केला. त्यांनी श्रद्धेने, निष्ठेने व भक्तिभावाने वारकरी संप्रदायाचा अभ्यास केला. त्यांनी अनुभवसिद्ध ज्ञानाचा वापर जनजागृतीसाठी केला. त्यांनी आध्यात्मिकतेला सामाजिक परिमाण दिले. अनेकांचे संसार सुखी व्हावे, माणसाची व्यसनाधिनता जावी, समाजातील वाईट सवयी जाऊन समाज स्थिर व्हावा. संस्कृती सुधारावी यांसाठी पोटतिडकीने प्रयत्न केले. त्यांनी समाजाला समजेल अशा बोलीभाषेत उपदेश केला.

त्यांनी साठ वर्षे सतत वारकरी संप्रदायाची भगवी पताका खांद्यावर घेऊन महाराष्ट्रभर संत वाङमयाचा प्रचार, प्रसार व समाजप्रबोधन हे कार्य केले.

सोनाली नवांगुळचे आयुष्य सांगली जिल्ह्याच्या बत्तीस शिराळा या छोट्याशा गावात अगदी मजेत चालू होते. सोनालीचे आईबाबा शिक्षक, लहान बहीण संपदा, असे चौकोनी कुटुंब!

सोनाली नऊ वर्षांची असताना, तिच्या पाठीवर बैलगाडी पडली आणि त्यामुळे तिच्या कंबरेतील व पायातील बळ गमावले गेले! ‘पॅराप्लेजिक’ झाल्यामुळे ना कमरेखाली संवेदना, ना नैसर्गिक विधींवर नियंत्रण! - पूर्ण परावलंबी झाली ती. तिच्या आयुष्याला विचित्र कलाटणी मिळाली ती उपचारासाठी मुंबईतील हॉस्पिटलमधे दीड वर्षें गेली तेव्हा. तेथे सोनाली एकटीच असे. सोनाली म्हणते, “वय वर्षे अवघे नऊ. पायाबरोबर घरही सोडावे लागण्याचा तो अनुभव.... न कळत्या वयातला. सर्वांची ओळख व स्वभाव (माझ्या त्या वेळच्या वयाचा विचार करता) जुळण्याआधीच, आपल्याला ‘असे काही’ झाल्याने सर्वांनी सोडून दिलंय, नि आता, मला घर नाही किंवा असेल तर हेच (डिस्चार्ज मिळेपर्यंत - हे कळत नव्हतं तेव्हा) असं मनाला फार दुखावून गेलं. यथावकाश रडारड संपून, एकट्यानं, हॉस्पिटलमधील सर्वांसोबत राहण्याची सवय लागली.”

सोनालीला हॉस्पिटलमधून डिस्चार्ज मिळाल्यानंतर ती गावी, बत्तीस शिराळ्याला गेली. शाळेत जाणे शक्य नव्हते. आईवडील, बहीण यांची शाळा चालू होती. ते तिघेहीजण सोनालीची काळजी मायेने घेत. पण तरीही तिला तिचे घर ‘अनोळखी’ वाटू लागले. सोनाली घरी बसून शाळेचा अभ्यास करू लागली. ती फक्त परीक्षेपुरती शाळेत जाई. सोनाली घरून अभ्यास करूनच दहावीमध्ये शाळेत पहिली आली. सोनाली घरच्या घरीच अभ्यास करून, इंग्रजी विषय घेऊन बी.ए. झाली. गंमत अशी की जी सोनाली शाळेत जाऊ शकली नव्हती तिच्या एका गोष्टीचा समावेश द्वितीय भाषा मराठी असणाऱ्या इयत्ता दहावीच्या विद्यार्थ्यांना गेली चार वर्षे पाठ्यपुस्तकात अभ्यासण्यासाठी म्हणून आहे. स्थूलवाचनासाठीच्या यादीत इतर नऊ पुस्तकांबरोबर 'ड्रीमरनर' हे तिचे पुस्तक सुचवले आहे.

सोनाली बी.ए.च्या शेवटच्या वर्षाला असताना, तिच्या एका मित्राने तिला प्रश्न विचारला, “आईबाबांनंतर तुझं काय?” सोनाली म्हणाली, “आजवर मी टाळत असलेला तो प्रश्न त्याने मला विचारताच, मी खूप अस्वस्थ झाले.”

प्रसिद्ध कवी प्रकाश होळकर हे नाशिक जिल्ह्याच्या निफाड तालुक्यातील लासलगावचे. त्यांची लासलगावला त्यांच्या राहत्या घरी भेट घेतली, तेव्हा ते व्यग्र होते ते त्यांच्या गाईला औषधोपचार करण्यात. होळकर मूळ आहेत शेतकरी. त्यांच्या चेहऱ्यावर गाईच्या प्रकृतीची काळजी दिसत होती. त्यांचे उदरनिर्वाहाचे मुख्य साधन शेती हेच आहे व त्यांनी शेतीत अनेक प्रयोग केले आहेत. त्यांची शेती दहा एकर आहे.

होळकरांचा जन्म ५ मे १९६३ चा. त्यांचे बी.ए.पर्यंतचे शिक्षण लासलगावलाच झाले.  त्यांनी एम.ए. नाशिकमधून केले. घरात साहित्यिक वारसा जरी नसला तरी कुटुंबावर लोकसंस्कृतीचा प्रभाव होता. त्यांच्या पत्नी एम. ए. (इंग्रजी) आहेत. त्या  घर सांभाळून होळकरांना शेती व्यवसायात सहकार्य करतात. त्यांनाही साहित्याची जाण व आवड आहे. मुलगी सृष्टी दहावीमध्ये व मुलगा सृजन नववीमध्ये शिकत असून दोघेही  मराठी माध्यमातून शिक्षण घेत आहेत.

ते शेतीत प्रामुख्याने कांदा, मका व सोयाबीन ही पिके घेत असतात. त्यांनी मक्याचे विक्रमी उत्पादन घेतलेले आहे. ते कुक्कुटपालन व पशुपालन हेदेखील पूरक व्यवसाय म्हणून करत असतात. कुक्कुटपालनासाठी त्यांच्याकडे पंधराशे कोंबड्या होत्या. ते तो व्यवसाय नवीन तंत्रज्ञान वापरून करत असत. कुक्कुटपालन यशस्वीही झाले होते. पण कांद्याच्या खळ्यामुळे व तेथे वावरणाऱ्या मजुरांमुळे कोंबड्या रोगाला बळी पडू लागल्या, म्हणून तो फायदेशीर व्यवसाय त्यांना बंद करावा लागला. सध्या त्यांच्या डेअरीमध्ये नऊ जर्सी, कंधार व गिर जातीच्या गाई आहेत. त्यात दोन संकरीत गाई आहेत. त्यांचा तो व्यवसायही चांगला नफा मिळवून देतो.

नाशिक जिल्ह्याच्या निफाड तालुक्यातील रेडगाव (बु) मध्ये पन्नास टक्के लोकसंख्या आदिवासी आहे. तेथील जिल्हा परिषदेच्या प्राथमिक शाळेचे मुख्याध्यापक अमित निकम यांनी डिजिटल शिक्षण देण्यास सुरुवात केली आहे.

रेडगाव(बु)ची लोकसंख्या अकराशेच्या जवळपास आहे. गावाच्या प्राथमिक शाळेत पहिली ते सहावीपर्यंत वर्ग आहेत. पटसंख्या एकशेपाच आहे. पुढील वर्षी सातवीसाठी परवानगी मिळणार आहे. त्या पुढील वर्षी आठवी. गावातील पन्नासपेक्षा जास्त मुले गावाबाहेर शाळेत जात होती. ती जिल्हा परिषद शाळेतील सुधारणा पाहून त्या शाळेत दाखल झाली. शाळेत नियमानुसार दोन शिक्षक आहेत, पण आणखी एक शिक्षक कमी पटसंख्या असलेल्या शाळेतून येथे वर्ग केले आहेत, तर एका शिक्षकाची नियुक्ती उपसरपंचानी खाजगी रीत्या केली आहे.

मुख्याध्यापक अमीत यशवंत निकम यांचे शाळा डिजिटल करण्याचे स्वप्न होते. त्यांचे जन्मगाव निफाड तालुक्यातील चांदोरी. त्यांचे शिक्षण बी.ए., बी.एड. पर्यंत झाले आहे. त्यानी बी.ए.ला मराठी हा विषय घेतला होता. त्यांचे वडीलही शिक्षक होते. त्यांची आतापर्यंत दहा वर्षें सेवा झाली आहे. त्यांनी या पूर्वी त्र्यंबकेश्वर तालुक्यात नांगरबारी या आदिवासी गावात काम केले आहे.

सायकल हे वाहन एकेकाळी शहरांतील सर्वसामान्य माणसाच्या दैनंदिन उपयोगात होते. स्वयंचलित दुचाकी, चारचाकी वाहने आल्यावर सायकलकडे दुर्लक्ष होऊ लागले. स्वयंचलित वाहनांना ऐट आहे - त्यामुळे सायकल चालवणे कमीपणाचे ठरू लागले. जीवनाची गती वाढल्यावर सायकलचा वापर कमी होत गेला. मोठमोठे कारखाने, शाळा-महाविद्यालये, मोठ्या संस्था यांच्या आवारात पूर्वी सायकल स्टँड असत. त्यांची जागा बव्हंशी मोटार सायकल व मोटार गाड्या यांनी व्यापलेली दिसते.

सायकलबाबत असे उदासीनतेचे वातावरण सगळीकडे असताना ‘सिन्नर महाविद्यालया’चे प्राचार्य डॉ. संपतराव सहादराव काळे यांनी मात्र त्यांचे सायकलप्रेम जपले आहे. त्यांनी भौतिकशास्त्रात डॉक्टरेट मिळवली, पण ते भौतिक सुखांच्या मोहपाशात रमले नाहीत.  त्यांनी साधी राहणी आत्मसात केली आहे. त्यांना प्राचार्यपद कमी वयात लाभले आहे. त्यांनी त्या पदाचा उपयोग सायकलला वलय, प्रतिष्ठा प्राप्त करून देण्यासाठी उपयोगात आणला आहे. ते ‘नाशिक सायक्लिस्ट ग्रूप’च्या वतीने गेल्या पाच वर्षांपासून सुरू असलेल्या ‘पंढरीच्या वारी’त दरवर्षी समील होतात. त्यांची ओळख ‘सायकलवारीतील वारकरी प्राचार्य’ अशी होत आहे.

संपतराव यांचे बालपण निफाड तालुक्यातील कोळवाडी ह्या छोट्या खेड्यात गेले. त्यांचे एकत्र कुटुंब साठ माणसांचे होते. तेथे त्यांचे भरणपोषण झाले. विटीदांडू, आट्यापाट्या, सूरपारंब्या असे गावरान खेळ खेळता खेळता त्यांच्यामध्ये खिलाडू वृत्ती बाणली. गाई-म्हशींचे धारोष्ण दूध पचवून भावंडे व सवंगडी यांच्यासोबत कुस्तीचे डाव शिक, शेतीतील कामे कर, गुरे चरण्यास ने असे त्यांचे मातीत मळलेले बालपण व तरुणपण आहे. त्यांनी जेव्हा सातवीतील स्कॉलरशिप मिळवली तेव्हा कोळवाडीसाठी तो ऐतिहासिक महत्त्वाचा क्षण होता. ते निफाडच्या ‘वैनतेय विद्यालया’त आठवीच्या वर्गात नवागत म्हणून आले तेव्हा त्यांना कौतुकच लाभले.

मुंबईतील गोरेगाव येथे राहणाऱ्या व हार्डवेअर नेटवर्क इंजिनीयर असलेल्या संतोष हुलावले या पस्तीस वर्षांच्या तरुणाने भारतातील पहिला साडेसहा फुटी ह्युमेनॉइड रोबोट बनवण्याची किमया केली आहे! ‘इंड्रो’ची उंची साडेसहा फूट असून, तो पंचावन्न किलो वजनाचा आहे. त्याची वजन उचलण्याची क्षमता दीडशे किलोपर्यंत आहे. त्याला बनवण्यासाठी वीस लाख रुपयांचा खर्च आला. ‘इंड्रो’ची निर्मिती ही वर्कशॉप वा लॅबोरेटरी येथे झालेली नाही, तर अवघ्या शंभर फुटांच्या खोलीमध्ये ह्युमेनॉइड रोबोट साकार केला गेला. स्क्रू-ड्रायव्हर, सोल्डर मशीन, हॅण्ड कटर, हातोडी, वेगवेगळ्या पकडी अन चार-पाच पाने अशा प्राथमिक साधनांच्या सहाय्याने ‘इंड्रो’ सिद्ध केला गेला! एखादा सुतार घरात वापरेल अशी सर्वसामान्य साधने ती! संतोषने एकट्याने असे असामान्य ध्येय गाठले! नऊ वर्षांच्या ध्यासातून व चौदा महिन्यांच्या मेहनतीतून ती साकारली.

‘इंड्रो’ बनवण्यासाठी संतोषला कोणाकडूनही आर्थिक मदत झालेली नाही. त्याने सर्व पैसा त्याच्या कम्प्यूटर रिपेअरिंगच्या छोटेखानी व्यवसायातून उभारला. ‘इंड्रो’ला बनवण्यासाठी अॅल्युमिनियम, लाकूड, स्टील, विनायल, प्लास्टिक, कार्डबोर्ड व कपडे यांचा वापर करण्यात आला आहे. संतोषने त्यासाठीचे इलेक्ट्रिक मोटर व गिअर वगळले, तर इतर सर्व भाग स्वत: हाताने बनवले आहेत. त्यातही गिअर त्याने मॅन्युअली मॉडिफाइड करून वापरले आहेत.

‘इंड्रो’ स्वत:ची ओळख सांगतो. ऐकतो, बोलतो, बघतो, हालचाल करतो, त्याचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे त्याला दहा बोटे आहेत व त्याचा सेन्सर आहे. त्याद्वारे तो कोणतेही सामान सहज उचलतो. त्याच्या बोटांची हालचाल हुबेहूब माणसाच्या बोटांसारखी होते. सध्या ‘इंड्रो’ला कंट्रोल रूममधून ऑपरेट केले जाते; पण लवकरच, आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने तो त्याचे त्याला ‘सेल्फ ऑपरेट’ करू शकेल. त्यासाठी संतोषला एका वर्कशॉपची गरज असून सरकार व उद्योजक यांपैकी कोणाच्या मदतीची त्याला अपेक्षा आहे.