भीमाशंकरच्या डोंगररांगांमधील 'सैंदानी ठाकरवाडी' नावाची वस्ती. खेड तालुक्यातील दोंदे गावापासून ओढ्यामधून तीन किलोमीटर लांबीची ओबडधोबड पाऊलवाट जाते. तरुण शिक्षक रंगनाथ कोंडाजी वायाळ हे तीच पाऊलवाट तुडवत हातात नियुक्तीचा आदेश घेऊन ठाकरवाडीला पोचले.

वायाळगुरुजी ठाकरवाडीत आले तेव्हा वाडी तशी सुस्तच होती. झोपड्यांसमोर चरणाऱ्या शेरड्या, कोंबड्या आणि रापलेल्या चेहऱ्याची एखाद-दुसरी वयोवृद्ध व्यक्ती. आजुबाजूला जीर्ण कापडाच्या लंगोट्या लावून खेळणारी आदिवासी मूले.

गुरुजींनी एका मुलीला विचारले, 'काय रे बाळा, शाळा कुठेय?' मुलीने भीत भीत बोट दाखवले. गुरुजींनी बोटाच्या दिशेने पाहिले, तर नजरेला पडली ती केंबळाची झोपडी आणि त्या झोपडीला लटकलेली, 'जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळा, सैंदानी ठाकरवाडी' अशी अक्षरे लिहिलेली जीर्ण पाटी.

गुरुजी शाळेत आले. हातातील पिशवी छपराच्या वाशाला टांगली आणि सगळी शाळा स्वच्छ केली. वाडीत फेरफटका मारून दिसतील तेवढी सगळी मुले त्यांच्याबरोबर घेतली आणि सुरु झाली वायाळ गुरुजींची शाळा!

पहिली ते चौथीची ती 'एक शिक्षकी' शाळा. मोडलेल्या खुर्चीत बसलेले वायाळ गुरुजी आणि समोर पिंजारलेल्या केसांची, अस्वच्छ शरीराची, फाटके-जीर्ण कपडे घातलेली दहा-पंधरा मुले-मुली. गुरुजी समोर बसलेल्या विद्यार्थ्यांना शिकवू लागले, पण कशाचा काही मेळ लागेना, कारण मुलांची भाषा ठाकर समाजाची ! त्यामुळे मुलांना तीच भाषा येई.

गुरुवर्य शंकर वामन दांडेकर ऊर्फ सोनोपंत (मामासाहेब) दांडेकर यांचा जन्म २० एप्रिल १८९६ रोजी पालघर जिल्ह्यातील माहीम येथे झाला. त्यांचे बंधू बाबासाहेब दांडेकर हे विद्वान व त्यागी देशभक्त. सोनोपंतांना घरचे उत्तम वळण, तशीच बुद्धिमत्ता व सात्त्विकता अशी अनुकूल परिस्थिती लाभली. घराजवळ वै. वा. जोग महाराज राहत. सोनोपंतांना त्यांच्या मुखातून श्रीज्ञानेश्वरी, भजन, कीर्तन ऐकण्यास मिळे. घराजवळ जसे जोग महाराज तसे कॉलेजात त्यांचे प्रोफेसर तत्त्वज्ञ गुरुदेव रा.द.रानडे हे होते. पुढे, दांडेकर स्वत: तत्त्वज्ञानाचे प्राध्यापक झाले.

रूपक पवार ह्यांना ‘तबला रूपक’ ह्या नावाने कोणी हाक जरी मारली तरी चालेल असे तेच हसत हसत पण नम्रपणे सांगतात. इतके ते तबला या वाद्याशी एकरूप झालेले आहेत!

पवारांचे मूळ गाव मापरवाडी. ते मूळ घराणे वाई तालुक्यातील (जिल्हा सातारा). मात्र रूपक यांचा जन्म डोंबिवलीत झाला. ते तेथेच लहानाचे मोठे झाले व तेथूनच त्यांची तबला क्षेत्रातील सुरुवातही झाली. त्यांचे शिशू वर्ग ते दहावीपर्यंतचे शिक्षण डोंबिवली पूर्व येथील आदर्श विद्यामंदिर शाळेत झाले. त्यांनी डिप्लोमा इन इलेक्ट्रॉनिक्सपर्यंतचे शिक्षण पूर्ण केले आहे. त्यांना ताबडतोब चांगला जॉब मिळाला, पण त्यांनी फक्त एक महिन्यात ‘जॉब’ सोडला.

तबलावादन हे त्यांना वारसा हक्काने मिळालेले संचित आहे. त्यांचे तबला गुरू त्यांचे वडील पंडित सदाशिव पवार. तबलावादनाची आवड वा छंद या व्यतिरिक्त कोणतीही व्यावसायिक संधी नसताना त्यांनी नोकरी सोडण्याचा निर्णय निव्वळ आत्मिक शक्तीच्या जोरावर घेतला. त्यानंतर त्यांचे संधी मिळेल तेव्हा आणि मिळेल तोपर्यंत फक्त तबलावादन हे सत्र सुरू झाले.

त्यांना नोकरी सोडल्याबरोबर काही दिवसांतच परदेशगमनाची (फ्रान्स) सुवर्णसंधी चालून आली. ते तेथूनच पुढे ऑस्ट्रिया, जर्मनी, स्वीत्झर्लंड असे प्रदेश तबलावादनाच्या माध्यमातून पादाक्रांत करत गेले. त्यानंतर त्यांना भारतभर तबलावादनाची संधी मिळत राहिलेली आहे.

अपंगत्वावर मात करत मृदुंग आणि तबला यांमध्ये पारंगत असलेले मोतीराम बजागे.

मोतीराम बजागे हे भिवंडी तालुक्यातील किरवली या छोट्याशा खेडेगावात राहतात. ते जन्मापासून अंध असल्यामुळे शिक्षण घेऊ शकले नाहीत. त्यामुळे ते घरातच असत. ते घरातील डबे वाजवायचे, ते त्यांना आवडायचे. ती सवय त्यांच्या इतकी अंगवळणी पडली, की डबे वाजवताना ते वेगळी धून पकडू लागले. त्यांचा जन्म १९७४ चा. त्यांचे वय फक्त बेचाळीस आहे. त्यांना डबे वाजवण्याचा छंद वयाच्या सातव्या वर्षांपासून जडला. ते डबे वाजवत असताना त्यांच्या घराशेजारची मुले त्यांच्या जवळ बसू लागली. मुले त्यात रमून जात. मुले म्हणत, “दादा, तू खूप चांगला वाजवतोस.”

झाशीच्‍या राणी लक्ष्‍मीबाई यांचे पूर्ण नाव लक्ष्‍मीबाई गंगाधरराव नेवाळकर. त्‍या एकोणीसाव्‍या शतकात ब्रिटीशांच्‍या 'ईस्‍ट इंडिया कंपनी'विरोधात झालेल्‍या 1857 च्‍या स्‍वातंत्र्य उठावातील अग्रणी सेनानी होत्या. त्‍यांनी त्‍या उठावात गाजवलेल्‍या शौर्यामुळे त्‍या क्रातिकारकांचे स्‍फूर्तीस्‍थान होऊन गेल्‍या.

लक्ष्‍मीबाई या मूळच्‍या महाराष्‍ट्रातील सातारा जिल्‍ह्याच्‍या. धावडशी हे त्‍यांचे माहेर. त्‍यांचे माहेरचे नाव मणिकर्णिका तांबे असे होते. त्‍यांचा जन्‍म मोरोपंत तांबे आणि भगिरथीबाई तांबे या दांपत्‍याच्‍या पोटी १९ नोव्हेंबर १८३५ रोजी झाला. लक्ष्‍मीबाईंचे वडिल मोरोपंत तांबे दुसर्‍या बाजीराव पेशव्यांचे बंधु चिमाजी अप्पा यांचे व्यवस्थापक म्‍हणून काम पाहत. लक्ष्‍मीबाई तीन-चार वर्षांच्‍या असताना त्‍यांच्‍यावर मातृवियोगाचे दुःख कोसळले. त्‍या पुढे ब्रह्मावर्त येथे दुसर्‍या बाजीराव पेशव्यांच्या आश्रयास गेल्‍या.

नानासाहेब पेशवे बंधु रावसाहेब यांच्यासोबत ब्रह्मावर्ता येथील वाड्यात तलवार, दांडपट्टा व बंदुक चालवणे आणि घोडदौड असे शिक्षण घेत असत. लक्ष्‍मीबाईंनी त्यांच्यासोबत युद्धकला आत्‍मसात केली. सोबत मोडी अक्षर ओळख आणि लेखन-वाचन अशी विद्या अवगत केली. त्‍या सात वर्षांच्‍या असताना त्‍यांचा विवाह झाशी संस्थानचे अधिपति गंगाधरराव नेवाळकर यांच्याशी १८४२ साली थाटामाटात पार पडला. त्‍यांचे नाव विवाहानंतर 'लक्ष्मीबाई' असे ठेवण्यात आले. कालांतराने त्‍या झाशीची राणी म्हणून संबोधल्या जाऊ लागल्या.

मुंबई या अर्थनगरीतील उद्योगविश्वात राहूनही मनाची संवेदनशीलता व सामाजिक बांधिलकी जपणारे सत्त्याहत्तर वर्षांचे रमेशभाई कचोलिया मूळ अकोला येथील एका निम्न मध्यमवर्गीय कुटुंबात वाढले. वडील मिलमध्ये सर्वसामान्य कारकून; मात्र त्याही परिस्थितीत वडिलांचा इतरांना जमेल ते देण्याचा स्वभाव व संस्कार... अशा वातावरणात त्यांचे बालपण गेले. त्यांनी एका चाळीत राहून नगरपालिकेच्या शाळेत शिक्षण घेतले. दहावीपर्यंत कंदिलाच्या उजेडात अभ्यास केला. पार्टटाइम काम करून एलएल.एम. व डी.बीएम. केले. बिर्ला कंपनीत महत्त्वाच्या व्यावसायिक पदांवर अठ्ठावीस वर्षें काम केले. त्यांनी १९९२ साली नोकरी सोडून मुंबईत स्वतःचा व्यवसाय सुरू केला व वाढवला.

त्यांचा बाबा आमटे व आनंदवन यांच्याशी १९८१ मध्ये परिचय झाला. बाबा त्यांना त्यांचा मानसपुत्र मानत. मुंबईत राहून ‘आनंदवना’च्या कार्याचा प्रचार-प्रसार, दानदात्यांचा शोध, त्याना ‘आनंदवन’बद्दल माहिती देणे, जमेल तर त्यांना सोबत घेऊन ‘आनंदवना’त जाणे-त्यांच्याशी नियमित संपर्क ठेवणे यांसारख्या कामांना ते वेळ देऊ लागले. हळूहळू त्यांचे कार्यालय हे ‘आनंदवन’चे कार्यालय बनले.

मराठी चित्रपटसृष्टीतील गाजलेले नट विवेक यांच्या जन्मशताब्दीनिमित्ताने ‘अभिनेता विवेक’ या नावाचे एक पुस्तक भारती मोरे यांनी पुढाकार घेऊन संकलित केले आहे. त्या कामी त्यांना प्रभाकर भिडे, रविप्रकाश कुळकर्णी व प्रकाश चांदे या मंडळींचे संपादकीय साहाय्य लाभले. त्यांनी अनेक मंडळींच्या भेटीगाठी घेऊन त्यांच्या आठवणींतून; तसेच, तत्कालिन वर्तमानपत्रांच्या कात्रणांतून विवेक यांचा आयुष्यक्रम रेखाटला आहे. विवेक यांनी १९४४ पासून १९८१ पर्यंत शहात्तर चित्रपटांत काम केले. त्यांचे १९५३ साली आलेले ‘देवबाप्पा’ (दिग्दर्शक राम गबाले) आणि ‘वहिनींच्या बांगड्या’ (दिग्दर्शक शांताराम आठवले) हे चित्रपट खूपच गाजले. त्यानंतर लगेच, १९५४ साली आलेल्या ‘पोस्टातील मुलगी’ (दिग्दर्शक राम गबाले) या चित्रपटामुळे विवेक यांचे नाव मराठी मध्यमवर्गीय घराघरांत पोचले. विवेक यांचे ‘सुहासिनी’ व ‘देवघर’ (दिग्दर्शक राजा परांजपे), ‘दिसतं तसं नसतं’ (दिग्दर्शक दिनकर द. पाटील), ‘माझं घर माझी माणसं’ (दिग्दर्शक राजा ठाकूर), ‘पतिव्रता व कलंकशोभा’, ‘नसती उठाठेव’, ‘थांब लक्ष्मी, कुंकू लावते’ (दिग्दर्शक दत्ता धर्माधिकारी), अवघाची संसार (दिग्दर्शक अनंत माने), ‘ओवाळिते भाऊराया’ (दिग्दर्शक दत्ता केशव), ‘नाव मोठं लक्षण खोटं’ (दिग्दर्शक मुरलीधर कापडी) हे काही चित्रपट लोकप्रिय झाले.

दुष्काळ आणि शेतकऱ्यांची आत्महत्या या विषयावर चर्चा-परिसंवाद एवढी वर्षें होऊनही त्यातून काही निष्पन्न झाले नाही. अशा वेळी अशोक देशमाने या तंत्रशिक्षित तरुणाने थेट ‘निष्काम कर्मयोग’ स्वीकारला! अशोकने आयटी क्षेत्रातील गलेलठ्ठ पगाराची नोकरी सोडून शेतकऱ्यांच्या भावी पिढीला उज्ज्वल भवितव्य देण्याचा ध्यास घेतला आहे. त्याचे मन पुण्यात हडपसर येथे आयटी कंपनीत नोकरी करत असतानाही गावाकडे धाव घेत असे. तो एकदा दिवाळीच्या सुट्टीत परभणी जिल्ह्यातील त्याच्या मंगरूळ गावी गेला असताना तेथील स्थानिक शेतकऱ्याने दुष्काळाला कंटाळून आत्महत्या केल्याची बातमी त्याच्या कानावर पडली. तो त्या बातमीने अंतर्बाह्य हेलावून गेला. त्याचे गाव-गावकरी-शेजारीपाजारी दुःखात असताना शहरात तो सुखात राहत आहे या विचाराने अस्वस्थ झाला. त्याला त्याचा भूतकाळ आठवला. त्याने तशी परिस्थिती अन्य मुलांवर येऊ नये म्हणून शिक्षणयज्ञ सुरू केला.

तो 1980 चा काळ. मराठवाडा विद्यापीठाच्या नामांतर आंदोलनाने महाराष्ट्राचे सामाजिक आणि राजकीय वातावरण ढवळून निघाले होते. त्याच दरम्यान पन्नालाल सुराणा आणि रंगा वैद्य यांच्या नेतृत्वाखाली लाँग मार्च निघाला. त्या विषयाशी काहीही संबंध नसलेला एक तरुण त्या मोर्च्यात सहभागी झाला. त्याला त्याची मोठी किंमत चुकवावी लागली आणि त्याला त्याचा फायदाही झाला! त्या तरुणाचे नाव प्रदीप पुरंदरे. ते पुढे राज्य पातळीवरील जलतज्ज्ञ होऊन गेले.

त्यांनी त्यांचे मुख्य काम जलवंचितांना पाणी मिळावे यासाठी संघर्ष करणार्‍या व्यक्ती व संघटना यांना माहिती उपलब्ध करून देणे व जाणीव जागृती करणे हे ठरवले आहे व त्यांचे लेखन आणि प्रचारकार्य तसे चालू असते. त्यांनी कायद्याच्या आधारे सरकारच्या अनेक योजना रोखून धरल्या आहेत. पुरंदरे यांनी दाखल केलेल्या जनहित याचिकेमुळे एकशेएक्याण्णव प्रकल्प बेकायदा ठरले आहेत आणि एकाही नव्या सिंचन प्रकल्पाला प्रशासकीय मान्यता गेले बावीस महिने मिळू शकलेली नाही.