अविनाश बर्वेसरांना प्रवास हा तर आवडीचा. तोही फक्त रेल्वे किंवा लाल बसगाडी (एसटी) यांचा. कारण आता तर त्याला निम्मे तिकिट पडते, त्यांनी वयाचा अमृतमहोत्सव नुकता साजरा केला. शाळेतील त्यांच्या अनेक मित्रांचा ग्रूप दरवर्षी सहलीस जात असे. आता, तो ग्रूप फक्त दोघांचा राहिला आहे - अविनाश बर्वेसर व सुबोध देशपांडेसर. बर्वेसर शहात्तर वर्षांचे, तर सुबोधसर ब्याऐंशी वर्षांचे! दोघेच दरवर्षी, कधी कधी वर्षातून दोन वेळाही प्रवासास जात असतात. त्या दोघांचा भारतातील सर्वांत लांबचा रेल्वे प्रवास पूर्व-पश्चिम, दक्षिण-उत्तर आणि विविध दिशांनी सुरू असतो. जास्तीत जास्त काळ रेल्वेत बसायचे – खिडकीतून बाहेरील दृश्ये, निसर्ग, नवनवीन गावे-खेडी-नगरे - तेथील माणसे, त्यांच्या वेशभूषा आदी गोष्टी न कंटाळता पाहत राहायचे आणि गीतरामायण मोबाइलवर ऐकायचे, तेवढाच त्या काळातील त्या दोघांचा छंद! बाकी प्रसिद्ध ठिकाणे पाहणे वगैरे सहज जमले तर – त्याचा आग्रह नाही. रेल्वेने सर्वदूर जाणे आणि परत येणे हेच महत्त्वाचे उद्दिष्ट. स्टेशनवर जे मिळेल ते खाद्य आणि मिळेल ते पाणी अजूनही चालते त्यांना!

मुंबईच्या चेंबूरमधील पेस्तम सागर भागात राहणारे हृदयरोगतज्ज्ञ डॉ. संदीप राणे यांच्या पत्निव्रताची ही हकिगत. मी स्वत: डॉक्टरांकडे जाऊन उत्सुकतेने ती ऐकली आणि त्यांच्या चंदनी चांगुलपणामुळे भारली गेले. माझी ती भावना वाचकांना सांगावी असे वाटले. संदीप राणे यांनी त्यांच्या वागण्यात समतोल राखून कुशल, यशस्वी डॉक्टर व सुसंस्कृत पती या दोन्ही भूमिका उत्तमपणे गेली सात वर्षें निभावल्या आहेत. त्यात विलक्षण समजुतदारपणा व चांगुलपणा आहे. राणे पर्यावरण चळवळीचे जागरूक आणि सक्रिय कार्यकर्ते पूर्वापार आहेतच. त्यांना ‘महाराष्ट्र पोल्युशन कंट्रोल बोर्डा’चे लाइफ टाइम अचिव्हमेंट अॅवार्ड मिळालेले आहे. त्यांचे नाव ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’च्या ‘टॉप टेन’मध्ये आहे (ते नाव मुंबईतील नागरिकांच्या कल्याणकारी कार्याबद्दल नोंदवले जाते). पण त्यांना २०१२ सालापासून गेली सात वर्षें एक जादा जबाबदारी व्यक्तिगत आली आहे, ती पत्नी नीलमची. नीलम स्वत: शरीर आरोग्य विज्ञानाच्या डॉक्टर (फिजिऑलॉजी), पण त्यांना २०१२ साली डोकेदुखीचा अॅटॅक आला आणि राणे पतिपत्नींचा आयुष्यक्रमच बदलून गेला आहे.   

‘थिंक महाराष्ट्र’चे प्रवर्तक दिनकर गांगल एका वेगळ्याच तऱ्हेने 26 ऑक्टोबरला सायंकाळी 5 वाजता प्रकटत आहेत. गांगल यांची प्रकट मुलाखत ‘चैत्रचाहूल’ उपक्रमाने त्यांच्या ‘गंभीर व गमतीदार’ मासिक सादरीकरण सत्रात योजली आहे. मुलाखत घेणार आहेत -‘मुंबई तरुण भारत’चे संपादक किरण शेलार आणि ‘ऍड फिझ’चे विनोद पवार. स्थळ – रवींद्र नाट्यमंदिर, मिनी थिएटर

गांगल यांची वैचारिक झेप -

(दिनकर गांगल यांची साहित्यसंस्कृती क्षेत्रातील कारकीर्द मोठी, म्हणजे जवळजवळ पाच दशकांची आहे. त्यांनी ‘केसरी’, ‘सकाळ’ यांमध्ये पत्रकारिता केली. त्यांनी ‘महाराष्ट्र टाइम्स’ची रविवार पुरवणी वीस वर्षें, भालचंद्र वैद्य यांच्याबरोबर संपादित केली.)

• दिनकर गांगल यांनी सुधीर नांदगावकर यांच्याबरोबर ‘प्रभात चित्र मंडळा’ची (फिल्म सोसायटी) स्थापना जुलै 1968 मध्ये केली.

• दिनकर गांगल यांनी अरुण साधू, कुमार केतकर, अशोक जैन अशा त्यांच्या चौदा मित्रांसह 1975 साली ‘ग्रंथाली’ला जन्मास घातले. 

• दिनकर गांगल यांनी एकनाथ ठाकूर, कुमार केतकर, दिलीप महाजन, उषा मेहता वगैरेअशा त्यांच्या मित्रांबरोबर 1989 साली वाचन परिषद घेऊन वाचनाचा जाहीरनामा लिहिला. 

• दिनकर गांगल यांनी 1995 च्या सुमारास जाहीरपणे लिहिले, की - ‘छापील शब्दाचा महिमा संपला’! 

अनंत फंदी हे संगमनेरचे. पूर्वजांचा धंदा सफारीचा, गोंधळीपणाचा, भवानीबाबा नामक साधूने फंदीला धोंडा मारला. तेव्हापासून त्याला कवित्वस्फूर्ती झाली! ‘फंदी अनंत कवनाचा सागर’ असे त्या शाहिराबाबत म्हटले जाते. त्यांचे सात पोवाडे, पंचवीस-तीस लावण्या आणि ‘माधवनिधन’ हे काव्य आहे. त्यांनी कटाव व फटके लिहिले आहेत. अनंत फंदी यांची चंद्रावळ ही लावणी प्रसिद्ध आहे. त्या लावणीत ‘कथा कृष्णाची परंतु रूप मात्र सर्वसामान्य माणसाचे आहे’. त्यांच्या विनोदात ग्राम्यता आणि अश्लीलता जाणवते. त्यांच्या लावण्यांतून प्रतिभेची चमक दिसत नाही. परंतु त्यांची सामाजिक जाणीव जागृत होती. त्यांचा फटका ‘बिकट वाट वहिवाट नसावी’ हा प्रसिद्ध आहे. तो फटका सर्वसामान्य माणसासाठी आचारसंहिताच होय! त्यात दांभिकपणाचा लवलेश नाही. त्यांनी तत्कालीन समाजाला निर्भीडपणे व व्यावहारिक उपदेश केला. त्यांचे फटके सडेतोड उपदेश आणि प्रसादात्मकता यांमुळे खाताना आनंद वाटतो. त्यांनी दुसऱ्या बाजीरावाची कारकीर्द वर्णन करणारी लावणीदेखील लिहिली आहे.

-नितेश शिंदे niteshshinde4u@gmail.com

वामन पंडित हे रामदासकालीन कवी होते. त्यांच्याविषयी थोडी माहिती उपलब्ध आहे. त्यांचे काव्य विविध आणि विपुल आहे. वामन पंडित यांच्या नावावर निगमसार, समश्लोकी, यथार्थदीपिका, चित्सुधा, तत्त्वमाला, श्रुतीसार कर्मतत्त्व, राजयोग, गीतार्णव सुधा इत्यादी ग्रंथ, काही छोटी प्रकरणे असे लेखन आहे. वामन यांनी रामजन्म, अहिल्योद्धार, सीतास्वयंवर, भरतभाव, लोपामुद्रासंवाद, कृष्णजन्म, बालक्रीडा, वनसुधा, वेणुसुधा, मृतिकाभक्षण, कंसवध, भामाविलास, राधाविलास, कात्यायनीवृत्त, गजेंद्रमोक्ष अशी आख्याने रचली आहेत. त्यांच्या आख्यानात नाट्यपूर्णता, रूपकात्मकता, आकर्षकता, कल्पकता, रचनेचा सफाईदारपणा, शब्दरेखाटन कौशल्य आढळते.

हा ही लेख वाचा - मराठी पंडिती (आख्यानपर कविता) (Marathi Pandit Poet)

‘मराठवाडा’ वृत्तपत्र आणि संपादक अनंतराव यांची भाषा या दोन्हींचे ‘मराठवाडा’ या भूप्रदेशाच्या संस्कृतीशी अजोड नाते आहे. मराठवाड्यात सर्वसामान्य माणसे जी भाषा बोलत, जे वाक्प्रचार वापरत, जी उदाहरणे देत, परंपरेने घडवलेले आणि विशिष्ट अर्थ प्राप्त झालेले जे शब्द उपयोगात आणत, तेच सगळे अनंतराव यांच्या शैलीचा भाग झाले होते. अनंतराव यांनी त्यांचे लिखाण ललित व्हावे, रंजक व्हावे अशा उद्देशाने कधी लिहिले नाही. ‘अंतरीचे धावे स्वभावे बाहेरी’ हे आशयाबरोबरच भाषेबद्दल आणि शैलीबद्दलसुद्धा खरे आहे. सहज आणि सोपे मराठी लिहिणारे गद्यकार म्हणून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची सर्वांना ओळख आहे. बाबासाहेब हैदराबादला एकदा आले असताना, ‘मराठवाडा साहित्य परिषदे’च्या त्या वेळी इसामिया बाजारात असलेल्या कार्यालयात अनौपचारिक भेटीसाठी आले. अनेक विषयांवर मनमोकळी चर्चा झाली. अनंतराव त्या बैठकीला परिषदेचे कार्यकर्ते आणि ‘मराठवाड्या’चे सहसंपादक या दोन्ही नात्यांनी उपस्थित होते. अनंतराव यांनी ‘आपल्या या चर्चेचा वृत्तांत प्रसिद्ध केला तर चालेल काय’ असा प्रश्न आंबेडकर परत जाण्यास निघाले असता त्यांना विचारला.

उस्मानाबाद येथील नियोजित मराठी साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदी फादर फ्रान्सिस दिब्रिटो यांच्या निवडीला विश्व हिंदू परिषदेने विरोध दर्शवला आहे. मला ‘थिंक महाराष्ट्र डॉट कॉम’च्या कामानिमित्ताने वसईच्या फादर कोरिया यांना भेटण्याचा योग आला. कोरिया हे दिब्रिटो यांचे समकालीन, सहकारी. ते जीवनदर्शन केंद्राच्या (वसई) मासिकाचे संपादक आहेत. ते स्वतः लेखक-संशोधक आहेत. त्यांच्या भेटीमुळे मला त्या वादासंबंधातील एक चर्चाही ऐकण्यास मिळाली. त्यामुळे माझा योगायोगाने त्या वादाशी संबंध आला आणि मला त्यावर हसावे की रडावे हे कळेना! हिंदू परिवारात अतिरेकी मतांचे लोक आहेत याचा अंदाज अधूनमधून येणाऱ्या बातम्यांवरून व वक्तव्यांवरून होता, पण त्या अतिरेकींना हिंदू संघटनांचे लोक थांबवत वा रोकत का नाहीत असेही वेळोवेळी वाटते. यावेळी तर साहित्य-संस्कृतीचा प्रश्न आहे. दिब्रिटो हे सौम्य प्रकृतीचे लेखक आहेत. दिब्रिटो यांची साहित्य संमेलन अध्यक्षपदी निवड ही साहित्य-संस्कृतीच्या दृष्टीने निकोप गोष्ट आहे.

शंकर गुलाबराव माने हे मूळचे सातारा जिल्ह्यातील पाटण गावचे रहिवासी. त्यांनी त्यांच्या विविध छंदांतून एक वेगळा आदर्श उभा केला आहे. ते सध्या रत्नागिरी जिल्ह्याच्या गुहागर तालुक्यातील भातगाव या जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळेत शिक्षक म्हणून काम करत आहेत. त्यांनी पुठ्ठ्यापासून वेगवेगळ्या प्रतिकृती बनवून त्यांच्या छांदिष्ट जीवनास सुरुवात केली. त्यांनी पुठ्ठयामध्ये अनेक प्रकारची घरे, मंदिरांच्या प्रतिकृती बनवल्या. पुठ्ठयापेक्षा बांबूपासून अधिक मजबूत वस्तू तयार होतील, म्हणून तो प्रयोग त्यांनी करून पाहिला. त्यांनी आतापर्यंत बांबूपासून गेटवे ऑफ इंडिया, ताजमहाल, शिडाची जहाजे, वाहनांचे मॉडेल्स, मंदिरे, होड्या; त्याचबरोबर वॉलपीस, ग्रिटिंग कार्ड, फुलदाणी इत्यादी कलाकृती बनवल्या आहेत. त्यांनी बालवयात जडलेल्या चित्रकला व काष्ठशिल्प कलेच्या छंदातून अनेक कृती घडवल्या. त्यातून नवनवीन छंद तयार होत गेले. विद्यार्थी नवीन इयत्तेत गेल्यानंतर जुन्या वर्षीचे पाठ्यपुस्तक निरुपयोगी ठरवून ते रद्दीत घालतो, पण शंकर माने यांनी त्याच निरुपयोगी ठरवून, फेकल्या जाणाऱ्या पुस्तकाचे अनमोल अशा ठेव्यात रूपांतर केले आहे.

माझा माणसाच्या उपजत चांगुलपणावर विश्वास आहे. प्रत्येक माणूस हा चांगला असतो किंवा चांगला असण्याचा प्रयत्न कायम करत असतो. अगदी लहान मुलेसुद्धा त्यांना ‘गुड बॉय’ म्हटले जावे म्हणून इंजेक्शन न रडता घेण्यासही तयार होतात; निदान तसा प्रयत्न करतात असा माझा बालरोगतज्ज्ञ म्हणून रोजच्या व्यवहारातील अनुभव आहे. मी आणि सविता (माझी पत्नी, जी सर्जन आहे) मुंबईजवळ बदलापूरला राहतो. तेथेच तीस वर्षांपासून वैद्यकीय व्यवसाय करतो. त्या तीस वर्षांत बदलापूर प्रचंड वाढले. आम्ही मुळात खेडेवजा त्या गावाचे शहरात रूपांतर होताना जवळून पाहिले. ते देशभरातील वेगवेगळ्या भागांतून पोटापाण्यासाठी स्थलांतरित होऊन आलेल्या माणसांच्या रेट्यामुळे घडले होते. ती वेगवेगळ्या मातृभाषा असलेली, वेगवेगळ्या जाती-धर्मांची माणसे एकत्र राहताना, एकमेकांच्या सुखदु:खात सहभागी होताना, एकमेकांचे सण साजरे करताना; त्याच प्रमाणे एकमेकांना अवघड प्रसंगी मदत करतानाही पाहिली. काही जणांनी त्यांच्या भाषेच्या नव्हे तर जातीच्या; किंबहुना धर्माच्याही पलीकडील जोडीदार निवडून आनंदाने संसार केलेले पाहिले आहेत. ते सगळे पाहत असताना माणसाच्या अंगभूत चांगुलपणावरचा, माणुसकीवरचा विश्वास वाढत गेला.