काही लेखक-कवींनी मराठी साहित्यविश्वात चमत्कार वाटावा असे काम करून, त्यांचे नाव त्या त्या साहित्यप्रकाराशी कायमचे जोडून ठेवले आहे. तसे, रहस्यकथाकार म्हटले की बाबुराव अर्नाळकर यांचे नाव तोंडात येते. बाबुरावांनी मराठी आद्य रहस्यकथा-कादंबरी लिहिली. त्यांनी उण्यापुऱ्या चाळीस वर्षांत एक हजार चारशेसत्तरच्या वर रहस्यकथा लिहिल्या! त्यांनी इंग्रजी पुस्तकांवरून स्फूर्ती घेऊन, त्यावर मराठी मातीत/संस्कृतीत रूजणाऱ्या रहस्यकथा लिहिल्या. त्यांनी ‘झुंजारराव’, ‘काळा पहाड’, ‘धनंजय’ अशी काल्पनिक पात्रे निर्माण केली. ती लोकांना इतकी आवडली, की प्रसिद्ध चित्रपट निर्माते व्ही. शांताराम यांनी ‘धनंजय’ नावाचा चित्रपट बनवण्याचा प्रयत्न केला, तर प्रसिद्ध संगीतकार सी. रामचंद्र (चितळकर) यांनी बाबुरावांच्या ‘धनंजय’वर चित्रपट निर्माण केला व त्यामध्ये स्वत:च काम केले. मात्र तो चित्रपट सपशेल आपटला.

बाबुरावांचे निधन १९९६च्या जुलैमध्ये झाले. ते आजारपणाची शेवटची काही वर्षें सोडली तर सतत लिहीत होते. त्यांनी रहस्यकथांव्यतिरिक्त मराठी नाटके, ललित कथा, निबंध वगैरे प्रकार हाताळले. पण ते फार कोणाला माहीत नाही; ना कोणी त्यांचे ते साहित्य वाचले. त्यामुळे त्यांच्या लिखित पुस्तकांची संख्या आणखी वाढते.

मराठी मुले साधारणपणे १९५०च्या आजुबाजूची दोन-तीन दशके या काळात शाळेत शिकून वाचू लागली, की बाबुरावांच्या न्यूजप्रिंटवर छापलेल्या रहस्यकथांत रमून जात आणि ‘धनंजय’, ‘काळा पहाड’ या काल्पनिक हेर-नायकांच्या गूढ, अद्भुत जगात हरवून जात. त्यांना गुन्हेगारी मनाचा परिचय होई व चांगल्या मूल्यांचा संस्कार होई. त्या कथांची मुलांकडून पारायणे होत. मग ती पुस्तके त्यांच्या मित्रांमध्ये फिरू लागत.

मराठी वाङ्मयात रहस्यकथांना मान व किंमत नव्हती, वि.स. खांडेकरांनी तर तशा प्रकाराला साहित्य म्हणण्यालाच विरोध केला होता. पण आचार्य अत्र्यांनी बाबुरावांचे कौतुक केले आहे. त्यांनी असा माणूस साहित्यसंमेलनाचा अध्यक्ष व्हावा असे उद्गार काढले होते.

अहमदनगरचा गिरीश कुलकर्णी नावाचा तरुण वयाच्या अठराव्या वर्षी विलक्षण चमत्कारिक स्वप्ने पाहू लागला आणि नुसती पाहू लागला नव्हे, तर त्याने त्या स्वप्नांना त्याचे ध्येय बनवले व त्यांच्या पूर्ततेकडे वाटचाल करू लागला!

त्यातून उभे राहिले नगरचे ‘स्नेहालय’ व संलग्न संस्था यांचे साम्राज्य!

‘स्नेहालय’च्या डॉ. गिरीश कुलकर्णी यांना कै. कृ.ब. तळवलकर ट्रस्टचा २०१७चा ‘सेवाव्रती’ पुरस्कार देण्याचे ठरले. त्यांनी पुरस्कार स्वीकारण्याचे मान्य केले, पण ‘त्याआधी आमची संस्था बघून जा’ असे आग्रहाचे निमंत्रण दिले. मी व अरुण नित्सुरे, आम्ही सपत्नीक नगरला निघालो. आमचे स्नेही डॉ. प्रकाश सेठ ‘स्नेहालय’च्या पुणे प्रकल्पात काम पाहतात. तेही आमच्या बरोबर होते.

आम्ही १०.३० वाजता ‘स्नेहालय’ संलग्न ‘स्नेहांकुर’ या अनाथाश्रमास पोचलो. गिरीश यांनी स्नेहालय परिवाराचा बिनीचा कार्यकर्ता भरत कुलकर्णी याची आम्हाला ‘स्नेहालय’ दाखवण्यासाठी नेमणूक केली होती. ‘स्नेहांकुर’ची इमारत दोन मजली आहे. तो बंगला गिरीशचे गुरू कै. शंकर केशव आडकर यांच्या नावाच्या ट्रस्टतर्फे ‘स्नेहांकुर’ला वापरण्यास देण्यात आला आहे. त्याच इमारतीत ‘स्नेहालय’च्या स्वत:च्या FM रेडिओ स्टेशनचे बांधकाम चालू आहे. ‘स्नेहांकुर’मध्ये तीस-पस्तीस मुले असावीत. बहुतेकांच्या रडण्याचा कोलाहल सुरू होता. चार-पाच आया मुलांना आंघोळ घालत होत्या. काही मुले पाळण्यात खेळत होती, काही रडत होती- त्यात तान्ह्या मुलांपासून दोन-तीन वर्षांपर्यंत मुले होती. साताठ अर्भके इन्क्युबेटरमध्ये होती.

“कुलकर्णी, तुम्ही आमचा चाकणचा कारखाना बघायला या, तिथे आपण बोलू.” मी गेलो. सुभाष चुत्तर यांच्या कारखान्यात मुख्यत: Automobile Pressed Components बनवले जातात. धाड-धाड आवाज करणाऱ्या जवळ जवळ तीस-पस्तीस मोठ्या प्रेस ओळीने मांडलेल्या होत्या. मिनिटाला शेकडो components बनवणारी ती मशीन्स आज्ञाधारकपणे कामे करत होती. सगळीकडे आखीव रेखीव मांडणी. हॉस्पिटलसदृश पराकोटीची स्वच्छता. यांत्रिकी कारखान्यात अपवादाने दिसणारा नीटनेटकेपणा तेथे दिसत होता. जागोजागी गुणवत्ता, सुरक्षा आणि उत्पादकता यांचे महत्त्व सांगणारे फलक लावलेले होते. व्यवस्थापक मोठ्या उत्साहाने सर्व दाखवत होते. प्रत्येक मशीनजवळ एक कामगार होता. जाता जाता, एका कामगाराकडे लक्ष गेले. जरा वेगळा दिसणारा तो कामगार मतिमंद आहे हे लगेच जाणवले. आम्ही त्याच्या जवळ गेलो तरी त्याला आमच्या येण्याचे काही अप्रूप नव्हते. तो त्याच्या कामात मश्गुल होता. आम्ही जसजसे पुढे जाऊ लागलो तसे अनेक कामगार दिसू लागले.

आम्ही म्हणजे ‘तळवलकर ट्र्स्ट’ची विश्वस्त मंडळी. आम्ही कारखाना पाहण्यास वेळ ठरवून आलो होतो. व्यवस्थापक आम्हाला कारखाना दाखवत होते. व्यवस्थापक एका कामगारापाशी थांबले. त्यांनी आम्हाला सांगितले, की तो त्यांच्या कारखान्यातील पहिला मतिमंद कामगार. तो गेली पंचवीस वर्षें त्यांच्याकडे नोकरी करतो. त्याने त्याच्या हिंमतीवर वन बीएचके फ्लॅट घेतला आहे. आई-वडील आणि तो एकत्र राहतात. आई-वडील म्हातारे झाले आहेत. तो त्यांची म्हातारपणाची काठी बनून राहिला आहे. आता तोच रिटायर व्हायला आलाय! पण रिटायर होणार नाही म्हणतोय.

अनुया कुलकर्णी या सिंधुदुर्ग जिल्ह्याच्या कणकवली तालुक्यातील शेर्पे गावच्या रहिवासी. त्या ‘विकास प्रबोधिनी’ संस्थेच्या माध्यमातून वैभववाडी, कणकवली व देवगड तालुक्यांत समाजातील विविध प्रश्नांवर काम करतात. अनुया कुलकर्णी यांना वक्तृत्वकला व संघटनकौशल्य हे गुण उपजत लाभले आहेत. त्यांनी स्त्रीसबलीकरण, दारूबंदी, जातीयता, रेशन हे प्रश्न असोत, की महिलांवरील अत्याचार... त्या विरुद्ध महिलांना संघटित करून आवाज उठवला. त्या फक्त दहावीपर्यंत शिकल्या असल्या तरी त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला त्यांच्या कामातून आणि त्यातून घडलेल्या विचारातून प्रगल्भता लाभली आहे.

अनुया कुलकर्णी यांचा जन्म १ सप्टेंबर १९६४ रोजी राजापूर तालुक्यातील केळवली गावी झाला. त्यांचे वडील पंढरीनाथ वाघाव हे ग्रामसेवक होते. त्यांनी ती नोकरी सोडून पूर्ण वेळ समाजसेवेसाठी दिला. त्यामुळे अनुया यांनाही समाजकार्याची आवड निर्माण झाली. त्यांनी ‘अॅक्टिव्ह फ्रेंड सर्कल’ व ‘विकास प्रबोधिनी’ या संस्थांतून काही काळ कामे केली. त्यांना ‘अॅक्टिव्ह फ्रेंड’ सर्कलचे कार्यकर्ते शशिकांत कांबळे यांची मदत लाभली. किंबहुना, कांबळे यांच्यामुळे ‘त्या घडल्या’ असे अनुया सांगतात.

माझा सुहृद कै. दिलीप सत्तूर मला दरवर्षी आठवण करून द्यायचा, “श्रीकांत, तू ‘तळवलकर ट्रस्ट’च्या ‘अनुकरणीय उद्योजक’ पारितोषिकासाठी ‘मन्मन’च्या गोखल्यांचा विचार का करत नाहीस? एकदा त्यांना भेट. ‘मन्मन’ उद्योग सदाशिव पेठेत मुलांच्या भावे स्कूलसमोर आहे. तुला फार लांब नाही. फार वेगळे गृहस्थ आहेत. बघ, एकदा त्यांच्याशी बोल आणि तुला योग्य वाटले तरच पारितोषिकासाठी विचार कर.”

माझ्या डोक्यात अनेक नावे असत, त्यामुळे गोखल्यांचे नाव मागे पडत गेले. परंतु दिलीपने पुन्हा आठवण करून दिली आणि आग्रहदेखील केला. तेव्हा मी ठरवले, जाऊयात एकदा. मी दिलीपला विचारले, ‘तुझी ओळख देऊ का?’ तर दिलीप म्हणाला, ‘छे छे. मी त्यांना दहा-बारा वर्षांपूर्वी भेटलोय. ते मला ओळखणारदेखील नाहीत.’

मी, अरुण नित्सुरे आणि अजय मोघे, आम्ही तिघे ‘मन्मन’च्या ऑफिसमध्ये धडकलो; स्वागतिकेला गोखल्यांना भेटायचे आहे म्हणून सांगितले- माझे कार्ड दिले. तिने कार्ड आत नेऊन दिले आणि ‘दहा मिनिटांत बोलावतील’ असे सांगितले. आम्ही ‘रिसेप्शन’मध्ये वाट पाहत बसलो. तेवढ्यात एक कुरियरवाला आला. त्याने पार्सल स्वागतिकेकडे दिले, बिल दिले आणि निघाला. तोच स्वागतिकेने त्याला परत बोलावले आणि ऑक्ट्रॉयची रिसीट विचारली. तो म्हणाला, “ऑक्ट्रॉय भरला नाही, मटेरियल तसेच आणले. मॅडम, ऑक्ट्रॉय भरला नाही म्हणून त्याचे पैसे पण घेतले नाहीत.” आणि तो वळून जाऊ लागला. स्वागतिकेने त्याला जरबेने बोलवून घेतले आणि सुनावले. “हे बघा, ऑक्ट्रॉय भरला नसेल तर ते पार्सल परत घेऊन जा. मी पाठवणाऱ्या कंपनीला कळवते, की ह्या कुरियरने पुन्हा पार्सल पाठवू नका. हे पार्सल घेऊन जा आणि ऑक्ट्रॉय भरून आणा.” कुरियरवाल्याला ते नवीन होते. तो बार्इंना पटवू लागला.

“बाई, तुमचे काहीतरी वेगळेच. आता, मी कोठे भरू ऑक्ट्रॉय? घ्या ना ह्यावेळी, पुढे बघू.”

“हे बघा, हे चालायचे नाही. मी आत्ताच फोन करते त्यांना” आणि त्यांनी फोन लावलादेखील. शेवटी, होय-नाही म्हणता, कुरियरवाला ते पार्सल परत घेऊन गेला. बार्इंनी पार्सल पाठवणाऱ्या सप्लायरला त्याची खबर दिली व ‘असे परत होऊ नये’ याची तंबी दिली.

डॉ. द.बा. देवल यांना बाबा किवा फकीर म्हणावे अशी जीवनशैली ते निवृत्तीनंतर जगत आहेत. त्यांच्या पंच्याहत्तरीनिमित्ताने त्यांचा नागरी सत्कार इंदूरमध्ये काही वर्षांपूर्वी करण्यात आला. त्यासाठी काही संस्थांनी एकत्र येऊन ‘डॉ. डी.बी. देवल अभिनंदन समिती’ निर्माण केली. तिने मराठीतील प्रसिद्ध कवयित्री अरुणा ढेरे यांना समारंभासाठी खास पुण्याहून पाचारण केले आणि एक हृद्य समारंभ घडवून आणला.

शोभा बोलाडे पनवेल तालुक्यातील गावागावांमध्ये पाणीप्रश्न व रेशनप्रश्न यांवर कार्यरत आहेत. त्यांनी त्या प्रश्नांवर उत्तरे मिळवण्यासाठी महिलांचे संघटन करून महिलांना मार्गदर्शन केले; तसेच, महिलांना गावातील इतर प्रश्नांविरूद्धही आवाज उठवण्यास प्रवृत्त केले. त्यामुळे शोभा यांना गावातील पुढारी, राजकारणी यांनी त्रास दिला, गुंडांकरवी जीवे मारण्याच्या धमक्याही दिल्या. तरी त्या बधल्या नाहीत. उलट, त्यांनी त्या सर्वांना आव्हान देत, स्त्रियांना त्यांच्या स्वत:च्या हक्कांबाबत जागृत केले. त्यामुळे डोक्यावरून पदर ढळू न देणा-या स्त्रिया संबंधितांना जाब विचारू लागल्या आहेत. ते शोभा बोलाडे यांच्या सामाजिक कामाचे फलित म्हणावे लागेल.

अभिनेता म्हणून मिळालेल्या प्लॅटफॉर्मचा आदर करून नाट्य दिग्दर्शन व अभिनय... या दोन्ही प्रकारच्या कलाविष्कारातून गगनी उंच झेपावताना पाय जमिनीवर घट्ट रोवून उभे असलेले अभिजित झुंजारराव!

अभिजित झुंजारराव मूळचे ठाणे जिल्ह्याच्या मुरबाड तालुक्यातील नेवाळपाडा या गावातील. त्यांचे वडील जयवंत झुंजारराव. ते कामानिमित्ताने कल्याण येथे स्थायिक झाले. अभिजित यांना कॉलेजपर्यंत नाटकाची फारशी आवड निर्माण झाली नव्हती. पण नाटक त्यांच्या रक्तातच होते. अभिजित यांचे वडील जयवंत त्यांच्या ‘मरावीमं’मधील नोकरी करता करता तेथे होणाऱ्या नाटकांत काम करायचे. त्यांनी अभिजित यांना त्या क्षेत्रात येण्यासाठी प्रवृत्त केले आणि अभिजित यांना नाट्य क्षेत्राची आवड निर्माण झाली. अभिजित लहानपणापासून स्वभावाने लाजरे होते. त्यांना एकदा नाटक बघत असताना त्यांनीही तसा एखादा प्रयोग करून बघावा असे वाटून गेले. त्यावेळी त्यांचे ग्रॅज्युएशन नुकते पूर्ण झालेले होते. त्यांनी सोसायटीमधील समान आवड असणाऱ्या मुलांची ‘टीम’ बनवून त्यांचा नाट्यप्रवास चालू केला.

त्यांनी बसवलेली पहिली एकांकिका म्हणजे विजय मोंडकर लिखित ‘वडवानल’. त्यांना त्यांच्यामध्ये दडलेला कलाकार हळुहळू उमगत गेला. अभिजित यांना वेगवेगळ्या सोसायट्यांमध्ये गच्चीवर छोटे छोटे नाट्यप्रयोग करत असताना ‘हे म्हणजेच सगळं नाही’ हे जाणवत गेले अन् ते नाट्य क्षेत्रामध्ये शिक्षण घेण्यासाठी धडपडू लागले. त्यांनी रमेश रोकडे यांच्या सल्ल्याने ‘नेहरू सेंटर’मध्ये ‘नाट्यदिशा’ नावाच्या डिप्लोमासाठी प्रवेश घेतला. त्यांच्या मेहनतीला व त्यांच्यातील कलाकाराला तेथे दिशा मिळाली. नंतर त्यांनी दिल्लीच्या ‘नॅशनल स्कूल ऑफ ड्रामा’(एनएसडी) मधून नाट्यशास्त्राशी निगडित असलेला दोन वर्षांचा डिप्लोमा केला. तो करत असताना त्यांची ओळख जयदेव हट्टंगडी यांच्याशी झाली आणि ते त्यांच्या गुरुस्थानी बनले. त्यांनी त्या दीड-दोन वर्षांच्या काळात जे काही शिकवले ते अजूनही कामी येते असे अभिजित यांचे म्हणणे आहे.