शंकरराव आपटे हे महाराष्ट्रात गाजून गेलेल्या `बालमोहन` व `कलाविकास नाटक मंडळीं`त काम केलेले नट. यांची जन्मशताब्दीदेखील (2012) साली होऊन गेली. त्यानिमित्त बडोद्यात सुरेख कार्यक्रम झाला आणि शंकररावांच्या आठवणींना उजाळा मिळाला! ते त्यांचे घारे डोळे, चढलेली भुवई, खर्जातील भरदार आवाज आणि स्वतःचे नाटकाला वाहून देणे या गुणांमुळे नट आणि विशेष करून खलनायक म्हणून गाजले. 'देवमाणूस'मधील सुहास, 'घराबाहेर'मधील भय्यासाहेब या त्यांच्या ‘अमर’ भूमिका. त्यांच्या 'घराबाहेर' या नाटकाने मुंबईच्या रॉयल ऑपेरा हाऊस नाट्यगृहात सव्वाशे सतत प्रयोगांचे रेकॉर्ड केले होते.

विंदा करंदीकर हे मराठी साहित्यातील, विशेषत: कवितेतील एक कोडे. ते अवघड जाणवे. त्यांच्या वर्तनविषयक कथा विचित्र वाटत. ते सरळ साधेपणाने समाजात वावरत,  पण सर्वसामान्य भासत नसत. त्यांना ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळाला आणि ते मराठी साहित्यात अत्युच्च स्थानी जाऊन बसले. वि.स. खांडेकरांनी, कुसुमाग्रजांनी तशा जागा आधी मिळवल्या होत्या. पण त्यांची जातकुळी वेगळी, विंदांची अगदीच वेगळी. तेवढ्यातच त्यांनी त्यांची साहित्यातील निवृत्ती जाहीर केली, त्यांना मिळालेल्या पुरस्कारांच्या रकमांची व्यवस्था सामाजिक कार्यासाठी लावली. सुधीर गाडगीळने चित्पावन ब्राह्मणांसंबंधीच्या लेखात म्हटले आहे, की ते लोक आयुष्यभर चिकटपणे पै पैचा हिशोब करतील, परंतु जमा केलेला सर्व पैसा उत्तरायुष्यात केव्हातरी समाजकार्यासाठी देऊन टाकतील! विंदा हे त्याचे मूर्तिमंत उदाहरण होते. त्यांनी त्यापुढे जाऊन त्यांच्या कवितेतून मानवतावादी मूल्यांची उधळण केली. त्यांच्या साहित्यातून प्राचीन भारतीय आणि आधुनिक पाश्चात्य मूल्यांचा सुरेख संगम घडवला. हे सारे मनी उजळले गेले ते ‘वसंतराव आचरेकर सांस्कृतिक प्रतिष्ठान’ने सादर केलेल्या ‘स्वच्छंद’ कार्यक्रमातून. मी तो कार्यक्रम रविंद्र नाट्यगृहात पाहिला.

दिवाकर हे नाव आठवते का? ‘दिवाकरांची नाट्यछटा’ शालेय पाठ्यपुस्तकात वाचनात आली असेल तर ते अंधुकसे आठवतील. नाट्यछटा लिहिणारे शंकर काशिनाथ गर्गे ऊर्फ दिवाकर (जन्म- 18 जानेवारी 1889, मृत्यू- 1 ऑक्टोबर 1931) हे त्यांच्याही काळात दुर्लक्षित राहिलेले लेखक होते.

योगेश रायते यांनी नाशिक जिल्ह्याच्या निफाड तालुक्यातील खडक माळेगाव या गावाला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ओळख मिळवून दिली आहे. ते उत्साही व धडाडीचे, समाजाच्या समस्यांची सर्वांगीण जाण असलेले व समाजाच्या कल्याणाची तळमळ असलेले तरुण कार्यकर्ते आहेत. योगेश रायते यांचे आई, वडील, पत्नी, एक मुलगा, एक मुलगी, दोन मोठे भाऊ, दोन वहिनी असे कुटुंब आहे. रायते यांची पत्नी शिक्षक म्हणून कार्यरत आहे. त्यांची पारंपरिक पद्धतीची घरची शेती होती. त्यांना कृषी तंत्रज्ञानाची फारशी माहिती नव्हती. परंतु त्यांनी ‘यशवंतराव मुक्त विद्यापीठ’ (नाशिक) येथे कृषी अभ्यासक्रम शाखेला 2003 मध्ये प्रवेश घेतला. त्यांना तंत्रज्ञान व ज्ञानाचे महत्त्व पटले. त्यांना कृषी तंत्रज्ञानाच्या उपयोगाने ग्रामविकासाला चालना देता येईल याची जाणीव झाली. त्यांनी त्या दिशेने प्रयत्न सुरू केले. रायते जानेवारी 2009 पासून शेतीबरोबरच ग्रामसेवक म्हणून काम करतात.

संघर्षाची परिसीमा काय असते? हे अमृता करवंदे या बावीस वर्षीय मुलीकडे बघून लक्षात येते. अमृताचा मी खूप शोध घेत होते. कोण आहे ही मुलगी जिच्यामुळे महाराष्ट्राच्या मुख्यमंत्र्यांनी अनाथ मुलांसाठी १% आरक्षण घोषित करून ऐतिहासिक निर्णय घेतला! अमृताबद्दल अनेक कारणांनी उत्सुकता जागृत झाली. अनाथपणाच्या बोचऱ्या जखमा सोबत घेऊन जगताना फक्त स्वतःचा विचार न करता तिच्यासारख्या असंख्य अनाथ मुलामुलींचा विचार करणारी अमृता ही निश्चितच सर्वसामान्य मुलगी नाही. तिचा जीवन प्रवासच तिचा संघर्ष व्यक्त करतो.

‘थिंक महाराष्ट्र’ला शोध अाहे तो कर्तृत्ववान माणसांचा. ते कर्तृत्व प्रत्येकवेळी मोठ्या गोष्टींमध्ये सापडते असे नाही. अनेकदा माणसे छोट्या, मात्र अत्यंत कल्पक गोष्टींच्या निर्मितीमधून स्वत:चे वेगळेपण सिद्ध करतात. जव्वाद पटेल हा त्या गटात मोडतो.

त्याला रोज सकाळी लवकर उठायचा कंटाळा येई. पण नियमित क्लासला जाणे भाग होते. मग हा पठ्ठ्या पहाटे अलार्म वाजला, की बिछान्यातूनच गिझरला अादेश देई. ‘चल पाणी तापवायला घे!’ तो बिछान्यात असेपर्यंत त्याचा गिझर गरम आणि थंड पाण्याची योग्य मात्रा घेऊन पाणी तापवायचा. तो अंघोळ करायला गेला की टोस्टरला हुकूम द्यायचा - ‘आंघोळ होत आली आहे. ब्रेड टोस्ट करून घे.’ टोस्टर त्याचे म्हणणे गपगुमान ऐके.

तो तेव्हा केवळ अाठवीत होता!

पुढे तो उच्च शिक्षणासाठी हैद्राबादेला गेला. तिथे हॉस्टेलवर घरगुती जेवण कोठून मिळणार? तो तिथेही यंत्रांना हुकूम देऊन फर्माईशी पूर्ण करून घेई. तो कॉलेजमधून हॉस्टेलसाठी निघाला की फोनवरून घरातील कुकरला सूचना देई. ‘दोन माणसांचं भात-वरण लाव.’ कधी कधी तर मसालेभात किंवा लेमन-राईचीसुद्धा फर्माईश असे. तो हॉस्टेलवर पोचेपर्यंत त्याच्या कुकरने गरमागरम जेवण तयार ठेवलेले असे. भारी गमंत ना!

शाळेत फटाके फोडून शिक्षकांना त्रास द्यायचा असो किंवा लोकांची पाण्यासाठीची तगमग पाहून निर्माण केलेले हवेतून पाणी काढायचे यंत्र असो! तो त्याला हव्या त्या गोष्टी तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने साध्य करत राहीला. तो - तेवीस वर्षांचा जव्वाद पटेल!

वसंत वसंत लिमये हा बेफाट ‘बाळ्या’ आहे! त्याच्या डोक्यात भन्नाट कल्पना केव्हा कशी उद्भवेल ते सांगता येत नाही. तो आयआयटीतून बीटेक झाला. त्याने त्याच्या इंजिनीयरिंगच्या शिक्षणाचे काम पुढे काही केले नाही; ट्रेकिंगचा ध्यास घेतला, मुलांना साहसप्रवण केले. मग तो स्कॉटलंडला जाऊन आऊटडोअर मॅनेजमेंटचे ट्रेनिंग घेऊन आला आणि त्याने तसे प्रशिक्षण देणारी अद्भुतरम्य ‘हाय प्लेसेस’ नावाची कंपनी निर्माण केली. तिला पंचवीस वर्षें होऊनदेखील गेली. भारतीय कसोटी क्रिकेटची टीम विराट कोहली, अजिंक्य राहणे, वगैरेंसह पुरा एक दिवस त्याच्या ‘गरुडमाची’ या प्रशिक्षणस्थळी वर्षापूर्वी राहून व गिरिभ्रमणाचे धडे घेऊन आली. वसंत आता जरी पोक्त व प्रौढ झाला असला (त्याने ती चाहूल व्यक्त करणारा लेख वर्तमानपत्रात लिहिलादेखील!), तरी सर्वांमुखी तो लहानपणीचा ‘बाळ्या’च असतो. तोही ते बालपण ‘एंजॉय’ करतो.

प्रगत शैक्षणिक महाराष्ट्राचे उद्दिष्ट डोळ्यांसमोर ठेवून दैनंदिन अध्ययन-अध्यापनाला साहित्याची जोड दिली तर प्रत्येक मूल त्याची निश्चित केलेली किमान अध्ययनक्षमता नक्कीच गाठू शकेल हा विश्वास दृढ आहे.

माझ्याकडे पहिलीचा वर्ग सलग दोन वर्षें देण्यात आला. मी पहिल्याच वर्षी मनाशी पक्के ठरवले होते, की माझ्या पहिलीच्या वर्गात असणारे एकही मूल अप्रगत राहता कामा नये आणि त्या दृष्टीने माझ्या प्रयत्नांना सुरुवात झाली. त्याच दरम्यान, ज्ञानरचनावादाची व्याप्ती संपूर्ण महाराष्ट्रात पसरली होती. मीही मुलांची बौद्धिक क्षमता, त्यांचा कल व आवड लक्षात घेऊन ज्ञानरचनावादावर आधारित साहित्याची निर्मिती करत गेले आणि त्याचा पुरेपूर वापर पहिलीच्या वर्गासाठी केला. तयार केलेले साहित्य मुलांना जास्तीत जास्त हाताळण्यास दिले - गटपद्धतीचा वापर करून गटात साहित्य वापरण्यास दिले. मी स्वतः मुलांच्या गटात बसून, त्यांना अवघड वाटणाऱ्या संकल्पना साहित्याच्या मदतीने सोप्या करून सांगितल्या. परिणामी, पहिलीची भांबावलेली, घाबरलेली, आईपासून पहिल्यांदाच दुरावलेली मुले शाळेत रमू लागली; त्यांच्या मनात शिक्षकांविषयी असणारी भीती दूर पळाली. ती शिक्षकांशी संवाद खुल्या मनाने साधू लागली. त्यांच्या मनात शाळेविषयी आपुलकीची भावना निर्माण झाली. त्यांना शाळा आणि शिक्षक या गोष्टी त्यांच्याच वाटू लागल्या. ज्ञानरचनावादाची तीच तर गंमत आहे. त्या पद्धतीने मुले फक्त लिहिण्यास आणि वाचण्यास शिकतात असे नाही, तर त्यांच्यामध्ये त्यासोबत नैतिक मूल्यांची, संस्कारांची रुजवणूक होत जाते. शेवटी, फक्त लिहिणे-वाचणे म्हणजे शिक्षण असू शकत नाही.

सुलोचना डोंगरे यांचा जन्म यवतमाळ जिल्ह्यातील नागापूर या खेडेगावी 6 नोव्हेंबर 1919 साली सधन कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील बनसोडे पाटील त्या गावच्या प्रतिष्ठित मंडळींपैकी गणले जात. ते शेतीवाडी बाळगून होते. ते गोरगरिबांना मदत वेळोवेळी करत असत. बाबासाहेबांच्या चळवळीतील वऱ्हाडातील बऱ्याच मंडळींचे त्यांच्या घरी जाणे-येणे असे. तेही चळवळीतील कार्यकर्ते होते. सभा-मीटिंगा होत; चर्चा चालत असत. ते सर्व सुलोचना यांनी लहानपणी पाहिले होते. नागापूर गावात शाळा नसल्यामुळे, त्यांचे प्रारंभीचे शिक्षण त्यांचे मामा जी.डी. बोरकर यांच्याकडे इंदूर मुक्कामी झाले. सुलोचना यांना बोरकर हे ब्राह्मो समाजिस्ट असल्यामुळे त्यांच्याकडे येणाऱ्या-जाणाऱ्या उच्च वर्गातील लोकांमध्ये वावरण्याची संधी मिळाली.

सुलोचना यांचा विवाह आठव्या वर्गात शिकत असताना 1934 साली अमरावती येथील पोस्टमास्टर चंद्रभान डोंगरे यांचे ज्येष्ठ चिरंजीव सदाशिव डोंगरे यांच्याशी झाला. सुलोचना यांना लग्नानंतर शिक्षण पुढे घ्यायचे होते. त्यांनी त्यांची ती इच्छा त्यांच्या सासऱ्यांजवळ व्यक्त केली. सासरे सुशिक्षित असल्यामुळे त्यांना त्यांचे पुढील शिक्षण घेण्यास कोठलीच अडचण आली नाही. त्यांचे यजमान पुण्याला फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये शिकत होते.

जन्मत:च पायाशी घट्ट बांधून आलेला भटका उपेक्षितपणा दूर सारुन डोंबारी कोल्हाटी समाजातील शैला यादव हिने शिक्षणाची वाट धरली. रस्तो न रस्ते भटकतच राहयचे असेल तर विद्येच्या वाटेवर का भटकू नये? असा जहरी सवाल तिने तिच्या समाजापुढे ठेवला. आणि उत्तर मिळाले नाही तसं शिक्षणाचा हात घट्ट धरून ठेवला. एकामागून एक वर्ग पार करत शिक्षण मिळू लागले. समज वाढत गेली आणि तिच्या लक्षात आले, ‘आपला समाज तर कोसो दूर आहे अजून. कोठे आहे तरी कोठे तो. ना कोठल्या शाळेच्या पटात, ना कुठल्या राजकीय अजेंड्यात. हातात मोबाईल आणि घरात टीव्ही आला असेल. लोकांनी गावोगाव फिरायचं सोडून एकाच ठिकाणी मुक्काम टाकला असेल, पण आहे काय त्याच्याकडे? ’हे वाटणं तिला अस्वस्थ करून गेले आणि शिकत असतानाच शैलाने ठरवले. आपल्या समाजातील येणा-या पिढ्यांच्या शिक्षणासाठी काम उभे करणे. प्रबोधनाची परंपरा असणा-या महाराष्ट्रात जातीच्या उतरंडीत दूरवर फेकल्या गेलेल्या आपल्या डोंबारी कोल्हाटी समाजात पहिले काम प्रबोधनाचे करायचे. वयाच्या अवघ्या एकोणतीसाव्या वर्षी शैलाने ‘समावेशक सामाजिक संस्था’ सुरू केली आहे. तिच्या संस्थेचे नावही किती बोलके आहे. समावेशक. तिचे हे नाव द्विअर्थी आहे. ज्या समाजाच्या परिघाबाहेर आम्ही दूर फेकलो गेलोय तिथे सामावून जाण्याची अभिलाषा आणि भटक्या विमुक्तांच्या सर्व जातींनी भेदाभेद न करता एकत्रितपणे समतामुल्य समाजाच्या निर्मितीसाठी प्रयत्न करणे.