नाशिकच्या निफाड तालुक्यातील पिंपळस नावाचे छोटेसे गाव आणि पृथ्वीच्या दक्षिण टोकावरील बर्फाळ अंटार्क्टिक खंड यांचा संबंध काय? उत्तर एकच. अशोक सुरवडे!

अशोक हा विलक्षण आणि बहुगुणी माणूस आहे. मी त्याच्या शेतीतील कर्तृत्वाची कहाणी ऐकून त्याला फोन केला. गप्पांच्या ओघात तो अगदी सहजतेने म्हणाला, ''मी अंटार्क्टिका खंडावर जाऊन पेंग्वीन पक्ष्यांवर संशोधन केलं आहे.'' मी तीनताड उडालो. नाशिकमधील एक शेतकरी अंटार्क्टिकाला जातो? आणि त्याला तेथे जाऊन पेंग्वीन पक्ष्याबद्दल संशोधन करावेसे वाटते? एक ना अनेक प्रश्न माझ्या मनात रूंजी घालू लागले. अशोकशी बोलताना केवळ त्या प्रश्नांची उत्तरे मिळाली नाहीत, तर ज्ञानोत्सुक महाराष्ट्राचे प्रतीकात्मक चित्रदेखील नजरेस पडले.

अशोकचा जन्म शेतकरी कुटुंबातला. त्याने Soil Microflora या विषयाच्या ओढीने पुण्यात कॉलेज शिक्षणाकरता मायक्रोबायोलॉजीला प्रवेश घेतला. त्याने बायो डायव्हर्सिटी या विषयाचादेखील अभ्यास सुरू केला. अभ्यासप्रकल्पांच्या निमित्ताने त्याला भटकंती, गिर्यारोहण आणि 'वाईल्ड लाईफ' यांची आवड निर्माण झाली.

पवई फिल्टरपाडा झोपडवस्तीत (नीटी चाळ) राहणारा प्रथमेश 22 जानेवारीला इस्रो विभागीय प्रयोगशाळेत शास्त्रज्ञ म्हणून हजर झाला आहे. त्याचे वडील सोमा हिरवे हे मरोळ येथे महानगरपालिका शाळेत शिक्षक आहेत तर त्याची आई इंदू सातवीपर्यंत शिकलेली आहे. ती गृहिणी आहे. त्याचा लहान भाऊ निखिल बारावीत सायन्सला शिकत आहे. असे छोटे चौकोनी कुटुंब 10 x 10 च्या घरात राहते. त्या छोट्या घरात प्रथमेशने शास्त्रज्ञ होण्याचे स्वप्न पाहिले व त्याने ते साध्य केले!

त्याचे मित्र व शेजारीपाजारी त्याला नेहमीच अभ्यास करताना बघायचे. तो रात्रंदिवस अभ्यास करायचा. शेजारीपाजारी विचारायचे, ‘ह्याला व्हायचंय तरी कोण?’ प्रथमेशचे उद्दिष्ट ठरलेले होते. त्याला इंजिनीयर व्हायचे होते किंवा शास्त्रज्ञ. तो जराही त्यापासून विचलीत झाला नाही. प्रथमेश शाळेत कॅरम खेळायचा, स्पर्धेत भागदेखील घ्यायचा. त्याला पोहण्याची आवड होती. तो विहार लेकमध्ये नियमित पोहण्यास जाई.

जळगावचे यजुर्वेंद्र महाजन यांच्या कार्याचा मूळ गाभा ग्रामीण भागातील गरीब, अंध आणि अपंग विद्यार्थ्यांकडून स्पर्धा परीक्षांची तयारी करून घेणे हा आहे. त्यातून त्यांनी अनेक प्रकल्पांना चालना दिली आहे. त्यांपैकी मनाला स्पर्श करणारे काम आहे ते अंध-अपंगांना तशा परीक्षांसाठी तयारी करून घेण्याचे. त्याकरता भारतातील विद्यार्थी त्यांच्याकडे येतात व त्यांना विनामूल्य शिक्षण दिले जाते. तयारीच्या काळात त्यांची राहण्या-जेवण्याची सोय तशीच विनामूल्य केली जाते. यजुर्वेंद्र यांचे मूळ गाव जळगाव जिल्ह्यातील एरंडोल हे. त्यांचे आजोबा मुख्याध्यापक होते आणि वडील अनिल महाजन डॉक्टर होते. आजोबा शिस्तप्रिय. ते रविवारीसुद्धा शाळेत जाऊन काम करत असत. वडील केवळ एक रुपया घेऊन रुग्णांना औषधोपचार करत असत. यजुर्वेंद्र महाजन म्हणतात, “त्या दोघांकडून समाजसेवेचा वारसा आपसुकच माझ्याकडे आला.” त्यांनी बारावीच्या परीक्षेनंतर डॉक्टर व्हावे असा घरच्यांचा आग्रह होता, पण त्यांना स्वतःला त्यांचा पिंड भाषेचा असल्याचे जाणवत होते.

आनंद सांडू मूळ मुंबई-चेंबूरचे व्यक्तिमत्त्व विविध गुणी आहे. ते व्यवसायाने चार्टर्ड अकाउंटंट आहेत. त्याखेरीज, त्यांनी बांधकाम व्यवसायातही मोठी कामगिरी केली आहे. त्यांचे पूर्वज, प्रसिद्ध आयुर्वेद औषधांचे जनक शंभराहून अधिक वर्षांपूर्वी ठाकूरद्वार सोडून चेंबूरला येऊन स्थिरावले. आनंद सीए झाले. त्यांचा औषधी कंपनीशी संबंध राहिला नाही. ते हिशोबांत आणि वेगवेगळ्या व्यवसायांत रमले. त्यांचा उद्योग त्यांचे दोन मुलगे ‘त्रिधातू कन्स्ट्रक्शन’ या नावाने पुढे विस्तारत आहेत. आनंद सांडू हे तेथे मार्गदर्शकाच्या भूमिकेत नजर ठेवून असतात.

आनंद सांडू यांचा खरा जीव मात्र साहित्यात, विशेषत: कवितेत रमतो. ते जातिवंत रसिक माणूस आहेत. त्यांचा मोजक्या कविसंमेलनांत सहभाग असतो. त्यांची स्वत:ची तीन-चार पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत. त्यांची जीवनशैली तशीच टापटिपीची, शिस्तशीर आहे. ते मुंबईत होणाऱ्या विविध संगीतादी सांस्कृतिक कार्यक्रमांना आवर्जून उपस्थित असलेले दिसतात. ते चेंबूरच्या साहित्यव्यवहारात संयोजकाच्या भूमिकेत वावरत असतात.

प्रा. अरविंद चिं. टिकेकर (5 जानेवारी 1935 ते 26 ऑक्टोबर 2010) हे विचारवंत ग्रंथपाल होते. त्यांनी त्यांचे पूर्ण आयुष्य ग्रंथालय व्यवस्थापन आणि ग्रंथालय व माहितीशास्त्र यांचे अध्ययन व अध्यापन यांसाठी वाहिले. त्यांनी मुंबई विद्यापीठाच्या ग्रंथालयाची पी. एम. जोशी, डी. एन. मार्शल आणि बी. अँडरसन यांनी प्रस्थापित केलेली वैभवशाली परंपरा पुढे नेली. त्यांनी तेथील बावीस वर्षांच्या सेवाकाळात (1973 ते 1995) अनेक नवीन कार्यपद्धती अवलंबल्या आणि मुख्य म्हणजे संगणकाचा वापर सुरू केला. त्यांनी शेकडो ग्रंथपालांना घडवले, ते जगभर पसरलेले आहेत. त्यांचा कटाक्ष विविध क्षेत्रांतील व्यक्तींना ग्रंथालय क्षेत्राशी जोडून त्यांचे योगदान प्राप्त करण्यावर होता. मी त्यापैकी एक भाग्यवान! माझे सर्व शिक्षण आणि माझी कारकीर्द गणित विषयात झाले. मला टिकेकरांनी विशेष प्रोत्साहन दिले. माझा मुंबई विद्यापीठाशी संबंध नव्हता. मी त्यांना विद्यानगरीमधील ‘जवाहरलाल नेहरू ग्रंथालया’त 1978 च्या जुलै महिन्यात भेटून ग्रंथालय वापरण्याची परवानगी मागितली. त्यांनी मला लगेच साधारण वाचक म्हणून एक वर्षासाठी सदस्य केले आणि दोन पुस्तके घरी नेण्याची मुभाही दिली. त्यानंतर आमच्या भेटी नियमितपणे होऊ लागल्या, मला त्यांचा प्रगत दृष्टिकोन आणि सचोटीने काम करण्याची जिद्द भावली. आमची ती जुळलेली नाळ त्यांच्या मृत्यूनेच तुटली.

मी शास्त्रीय गायक आहे. संगीतविद्या शिकवणे हा माझा ध्यास आहे. मी स्वत:ला सरकारी नोकरी सोडून पूर्ण वेळ संगीताला वाहून घेतले आहे. संगीतात उत्तम कलाकार घडावे हा माझा मनोदय आहे. आजचे जग हे खूप धावते आहे. कोणालाच कलेसाठी जास्त वेळ खर्च करणे जमण्यासारखे नाही. लोकांना सर्व काही लवकर पाहिजे असते, त्याला संगीतसुद्धा अपवाद नाही. आम्ही जे विद्यार्थी चांगला रियाज करतात व मनापासून संगीत शिकतात, त्यांना ते सादर करता यावे म्हणून ‘रागमंथन’ व ‘खासगी बैठक’ हे दोन कार्यक्रम आयोजित करतो.

मी स्वतः ‘खासगी बैठकी’मध्ये गातो. ती आयोजित करण्यामागील कारण हे आहे, की मुलांना शास्त्रीय संगीत ऐकावे कसे हे कळावे. आम्ही संगीत संमेलने आयोजित करतो, पण त्या संमेलनांना प्रेक्षकांची उपस्थिती अत्यंत कमी असते. फक्त वयस्कर लोक तशा संमेलनांना येतात. मुलांना जे टीव्ही-रेडिओवर ऐकायला मिळते तेच संगीत समजते व आवडते. मुलांना शास्त्रीय संगीत ऐकावे कसे? तेदेखील कळणे आवश्यक आहे. त्यासाठी मी प्रयत्नशील असतो. त्यासाठी ‘खाजगी बैठकी’चे आयोजन करतो. त्यात मी शास्त्रीय संगीताबरोबर, नाट्यगीत, भावगीत, ठुमरी यांसारखे उपशास्त्रीय प्रकार सादर करतो. त्यामुळे संगीत श्रवण सुगम होते. अनुभव असा आहे, की दोन तास गाणे ऐकल्यामुळे मानसिक दृष्टीने गाणे आवडण्यास सुरुवात होते. तशी आवड निर्माण झाली तरच पुढे त्यात झोकून देण्याचा विचार येऊ शकतो.

वृंदन बावनकर नागपूरमध्ये राहते. तिने भंडारा जिल्ह्यातील पवनी तालुक्यात ‘पवन पब्लिक स्कूल’ या शाळेच्या माध्यमातून शिक्षणाचे विविध प्रयोग चालवले आहेत. वृंदनने संस्था चालवण्याचे आईवडिलांनी दिलेले आव्हान शिक्षणक्षेत्रातील कोणताही अनुभव गाठीशी नसताना वयाच्या विशीत स्वीकारले आहे. तिची शिक्षणक्षेत्रात यशस्वी वाटचाल सुरू आहे. वृंदनने तिची संस्था व्यक्तिकेंद्री होऊ नये, तिच्यानंतरही कोणी संस्था चालवणारी व्यक्ती असावी या दृष्टिकोनातून शाळेचा विस्तार केला आहे. खरे तर, वृंदनला संरक्षण सेवेमध्ये जायचे होते, वैमानिक व्हायचे होते. पण तिच्या शाळेत एनसीसीचे मार्गदर्शन करत असताना, शिक्षणातील काही त्रुटी लक्षात आल्या. वृंदनला देश घडवणाऱ्या भावी पिढीला योग्य दिशा देण्याची गरज, शिक्षणक्षेत्रातील त्रुटी तिच्या सुधारण्याची तळमळ स्वस्थ बसू देईना. तेव्हा तिने त्याच शिक्षणपद्धतीत राहून काही बदल करत दर्जेदार शिक्षण कसे देता येईल यावर काम करण्याचा निर्णय घेतला.

मधुकर गीते! ते नाशिक जिल्ह्याच्या सिन्नर तालुक्यातील मेंडीचे. त्यांनी ‘सहारा व्यसनमुक्ती केंद्रा’च्या माध्यमातून त्या कामाचा शिस्तबद्ध आराखडा मांडलेला आहे. व्यसनाधीन व्यक्तींचे दु:ख त्यांच्या थेट मनापर्यंत पोचून, ते दु:ख दूर करण्यासाठी धडपडणारे मधुकर गीते म्हणजे बाबा आमटे यांची छोटी आवृत्तीच जणू! त्यांनी स्वत:चा राहता बंगला व्यसनमुक्ती केंद्रासाठी वापरला आणि स्वत: पत्र्याच्या खोलीत राहण्यास गेले! त्यांना त्यांच्या कामात निर्माण होणारे अडथळे, समस्या काम दुपटीने करण्याचे बळ देतात. त्यांच्या मनी सगळया समस्या हळुहळू सुटतील असा दुर्दम्य आशावाद असतो.

सुशांत करंदीकर हे कल्याणमधील रहिवासी. ते माउंटन बायकिंग (सायकलिंग) आणि ट्रेकिंग यांद्वारे सह्याद्रीत भ्रमंती सत्तावीस वर्षें करत आहेत. त्यांना लहानपणापासून ट्रेकिंग व सायकलिंग यांची आवड. त्यांनी पहिला ट्रेक 1989 साली दहावीच्या परीक्षेनंतर त्यांच्या मित्रांसमवेत भिमाशंकर अभयारण्यात केला. तेव्हापासून ते माउंटन ट्रेकिंग आणि बायकिंग यांमध्ये जे रमले ते रमलेच. त्यांनी सुरुवातीला माहुली गड सर केला. मग त्यांनी माहुली किल्ला कल्याणपासून जवळ असल्याकारणाने ठरावीक दिवसांत येऊन-जाऊन असा शंभर वेळा पायाखाली घातला! डोक्यात खूळ, गडसफाईचे. ते त्याला म्हणतात, गडसेवा!

एक मराठमोळी दातांची डॉक्टर, तिची प्रॅक्टिस सांभाळून चक्क केटरिंगचा व्यवसाय करते! आणि तोही या श्रेणीतील प्रतिष्ठीत उद्योगपतींच्या घरून तिच्या पदार्थांना मागणी येते! डॉक्टरकी आणि केटरिंग हे व्यवसाय दोन टोकांवर तितक्याच समर्थपणे पेलणाऱ्या त्या जिगरबाज स्त्रीचे नाव यशोधरा धनंजय पेंडसे ऊर्फ यशो असे आहे. ती मूळची कोल्हापूरची. आई संगीत विषय घेऊन एम.ए. झालेली, वडील यशस्वी वकील, आजोबा(आईचे वडील) कोल्हापुरातील पहिले एम.डी., एक पणजोबा बॅरिस्टर केशवराव देशपांडे हे गांधीजींचे अनुयायी- त्यांनी त्यांच्या वकिलीवर देशासाठी पाणी सोडले होते. दुसरे पणजोबा वामनराव पाटकर बडोदा संस्थानाचे सरन्यायाधीश... ही गाडी अशीच पुढे-पुढे (आणि मागे मागेही) जात राहिली.