‘ज्ञानेश्वरी’ हा संत ज्ञानेश्वरांचा प्रसिद्ध ग्रंथ होय. ज्ञानेश्वरांनी ‘ज्ञानेश्वरी’ असे नाव त्या ग्रंथाला दिलेले नाही. ‘भावार्थदीपिका’ हे ज्ञानेश्वरीचे मूळ नाव होय. ज्ञानेश्वरांच्या ग्रंथाला ‘देशीकार लेणे’ असे संबोधतात. ‘ज्ञानेश्वरी’ ही भगवदगीतेवर लिहिलेली टीका होय. त्या टीकाग्रंथात सुमारे नऊ हजार ओव्या आहेत. भगवदगीतेतील तत्त्वज्ञान त्यात उपमादृष्टांताच्या आधारे सुलभतेने सांगितले आहे. आध्यात्मिक विषयाचे काव्यमय विवेचन या दृष्टीने तो ग्रंथ लोकोत्तर मानावा लागेल. ज्ञानेश्वरीत काव्य आणि तत्त्वज्ञान यांचा सुंदर मिलाफ आहे. भगवदगीतेवर आत्तापर्यंत अनेक टीकाग्रंथ निर्माण झाले. परंतु, त्या सर्व टीकांमध्ये लोकप्रिय आहे ‘ज्ञानेश्वरी’. ज्ञानेश्वरीस तिची रचना, विस्तारित आशय व काव्यात्मता यांमुळे गीतानिरपेक्ष स्वतंत्र अनन्य स्थान लाभले आहे.

इतिहासाचार्य विश्वनाथ काशीनाथ राजवाडे हे महाराष्ट्रीय विद्वान होते. त्यांनी संशोधन व लेखन इतिहास, भाषाशास्त्र, व्युत्पत्ती, व्याकरण अशा बहुविध विषयांसंबंधी केले. तसेच, त्यांनी त्यांचे लेखन आग्रहाने मराठीतून केले. त्यांनी भारत इतिहास-संशोधक मंडळाची स्थापना 7 जुलै 1910 रोजी केली; त्यांनी ‘मराठ्यांच्या इतिहासाची साधने’ ह्या ग्रंथमालेचे संपादन केले. ते ऐतिहासिक साधनांच्या आणि प्राचीन साहित्याच्या शोधात हिंडत सतत राहिले होते. ते दऱ्याखोऱ्यांतून प्राचीन अवशेष पाहत व कोनाकोपऱ्यांतून जुनी दप्तरे गोळा करत फिरत असत. त्यांचे लेखनकार्यही अव्याहतपणे चालू असे.      

श्रीदत्त उपासना मार्गातील परम अधिकारी पुरुष आणि योगसाधनेतील शक्तिसंक्रमण योगांचे दार्शनिक म्हणून श्री गुळवणी महाराज सर्वश्रुत आहेत. योगमार्गातील दीक्षागुरू श्री गुळवणी महाराज हे विख्यात दत्तावतारी श्रीमत् वासुदेवानंद सरस्वती स्वामी महाराजांचे परमप्रिय शिष्य होते. त्यांचे माध्यमिक शिक्षण कोल्हापुरातील राजाराम हायस्कूलमध्ये झाले. आठव्या वर्षी उपनयन झाल्यावर संध्या, पूजा, पुरुषसुक्त आणि तसेच खुपसे धार्मिक शिक्षणही यथासांग झाले. त्यांना चित्रकलेचे उपजत ज्ञान होते. महाराजांचा आचारधर्मावर कटाक्ष. त्यांचे सारे जीवन हा आचारधर्माचा वस्तुपाठ होता. 'व्रतवैकल्ये, अनुष्ठाने करावीत; परंतु न घडली तरी खिन्न होऊ नये, सदाचाराने मात्र वागावे. निर्मल अंत:करण आणि सदाचार यांच्यामुळे ईश्वर संतुष्ट होतो. ईश्वर आहे ही भावना ठेवून वागल्यामुळे जीवन सार्थकी लागेल' अशी त्यांची शिकवण होती.

-संकलन

अहमदनगरच्या बेबीताई गायकवाड यांची व्यावसायिक ओळख भाजीविक्रेती अशी आहे. मात्र सामाजिक ओळख- ‘महाराष्ट्र शासनाच्या मराठी भाषा संवर्धक पहिल्या पुरस्काराच्या (2015-16) मानकरी’! त्या गावातील साध्या, सर्वसामान्य महिलेसारख्या दिसतात, पण बोलू लागल्या, की वाणी भल्याभल्यांना विचार करण्यास भाग पाडेल अशी – त्यांची वर्णनशैली बघा, हं – “वीरपत्नी कोण, तर जिच्या पतीने देशासाठी बलिदान दिले ती. तो सैनिक त्याला वीरमरण आले म्हणून थोर झाला, मात्र त्याच्या मागे आयुष्याला धैर्याने सामोऱ्या जाणाऱ्या वीरपत्नीला समाजात स्थान कसे दिले जाते? तिचे दागिने, तिला सन्मानाने दिलेली सरकारी मदत; सगळे काही हिसकावून घेतले जाते”... बेबीताई समाजातील एक हिडीस वास्तव पोटतिडिकेने मांडतात... “आपण वाचतो, शिक्षण घेतो, पैसा मिळवतो, त्याचा उपयोग काय? फक्त दोन वेळा खायला, की आपल्याच लोकांसाठी मार्ग दाखवायला?” त्या असे प्रश्नामागून प्रश्न धारदारपणे विचारत जातात.

पांडुरंग चिमणाजी पाटील हे महाराष्ट्रातील ख्यातनाम कृषितज्ज्ञ. ते जुन्या मुंबई राज्याचे पहिले भारतीय कृषी संचालक; तसेच, पुण्याच्या कृषी महाविद्यालयाचे पहिले भारतीय प्राचार्य. त्यांनी कृषी अर्थशास्त्र या विषयात महत्त्वाचे कार्य केलेले आहे. ते पी. सी. पाटील या नावाने ओळखले जात. त्यांचा जन्म 19 जून 1877 रोजी साळशी  (तालुका शाहुवाडी, जिल्हा कोल्हापूर) या त्यांच्या आजोळच्या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांचे गाव वडगाव. तेथून पाच मैलांच्या अंतरावर असलेल्या सरूडच्या शाळेत त्यांचे चौथ्या इयत्तेपर्यंतचे शिक्षण झाले. त्यांनी पुढील शिक्षण कोल्हापूरच्या राजाराम हायस्कूलमध्ये घेतले. ते मॅट्रिक 1899 साली झाले. शाहू महाराजांनी त्यांना बोलावून घेऊन कौतुक केले व पुढील शिक्षणासाठी प्रोत्साहन दिले. त्यांनी राजाराम कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला. ते शाहू महाराजांनी बहुजन समाजातील विद्यार्थ्यांसाठी सुरू केलेल्या मराठा बोर्डिंगमध्ये राहिले. ते त्या बोर्डिंगचे पहिले विद्यार्थी, महाराजांचे त्यांच्यावर विशेष लक्ष होते. त्यांनी पीईची परीक्षा पास झाल्यावर पुण्याच्या कृषी महाविद्यालयामध्ये प्रवेश घेतला. ते शेतकीची पदवी परीक्षा प्रथम श्रेणीत उत्तीर्ण 1905 साली झाले.

गोव्याच्या शांत, सुशेगात भूमीत गेल्या शतकाच्या शेवटच्या दशकात पर्यावरणासाठी एक उग्र आंदोलन घडून आले. त्यात एका सत्याग्रहीचा बळी गेला, परंतु ड्युपाँटसारख्या बलाढ्य अमेरिकन कंपनीला गोव्यातून पळ काढावा लागला. लोकशक्ती काय चमत्कार करू शकते याचे ते उत्तम उदाहरण आहे. आंदोलन सर्वसामान्य गावकऱ्यांनी, विशेषत: महिलांनी चालवले. त्यांचा निर्धार असाधारण दिसून आला. त्यांना साथ व मार्गदर्शन मिळाले ते स्थानिक बुद्धिजीवी वर्गाचे – डॉक्टर, आर्किटेक्ट अशा व्यावसायिकांचे. त्या लढ्याच्या, त्यास पंचवीस वर्षें उलटून गेल्यानंतर, दोन स्मारकांखेरीज खुणा काही शिल्लक राहिलेल्या नाहीत. पैकी एक आहे तो स्थानिक बंडखोर तरुण निलेश नाईक यांच्या नावाचा चौथरा. निलेश एका निर्णायक प्रसंगी गोळीबारात मरण पावले. सत्याग्रहींनी त्यांचे दहन फॅक्टरीच्या गेटसमोर रस्त्याच्या कडेला केले. अंत्ययात्रेला तीन-चार हजार लोक जमले. दहनासाठी बांधलेला चौथरा म्हणजेच त्यांचे स्मारक. ते तेथेच रस्त्यावर उभारण्याचा निर्णय केला. त्या स्मारकाची उभारणी हा त्या आंदोलनाचाच भाग होऊन गेला.

भालचंद्र महाराज वास्तव्याला आले म्हणून कणकवली हे कोकणच्या सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील गाव ‘श्रीक्षेत्र कणकवली’ झाले. भालचंद्र यांचा जन्म वेंगुर्ले तालुक्यातील म्हापण या गावी परशुराम ठाकूर आणि आनंदीबाई या मातापित्यांच्या पोटी 8 जानेवारी 1904 रोजी झाला. त्यांचे आई-वडील लहानपणीच वारले. त्यांचे शिक्षण चुलते व मुंबईतील मावशी यांच्याकडे झाले. ते वसई हायस्कूलमध्ये शिकले, पण त्यांनी शिक्षण मध्येच सोडले. त्यांनी वर्षभर कोकणात भटकून, देशावर पलायन केले. त्यांचे चुलते कोल्हापूर जिल्ह्यात नितवडे गावी होते, ते तेथे हजर झाले. भालचंद्राची ती अवस्था पाहून सर्वजण चकित झाले. त्यांना वाईट वाटले. त्यांनी त्याला आंघोळ घालून, नवीन कपडे दिले. ते तेथूनही पसार झाले. ते रोज वीस-वीस मैल पायपीट करत, कोणाच्याही घरी उभे राहत, कोणी भाकरतुकडा दिला तर खात, झाडाखाली अगर मंदिरात झोपत.

पी. डिमेलो यांचा जन्म कर्नाटक राज्याच्या मंगलोर शहरापासून तेवीस किलोमीटरवरील वेलमन या खेड्यात 5 ऑक्टोबर 1919 रोजी झाला. त्यांचे मूळ नाव प्लासिड डिमेलो. त्यांचे मूळ गाव आणि घराणे गोव्यातील. ते मूळचे सारस्वत ब्राह्मण. वडील रेमंडबाबू कामत ऊर्फ बाबू डिमेलो. आई अप्पीबाई म्हणजे अपोलिना ऊर्फ रूईया. ते कामतचे डिमेलो पोर्तुगिजांनी केलेल्या धर्मांतरामुळे झाले. पी. डिमेलो यांना त्यांच्या मूळ हिंदू सारस्वत ब्राह्मण जातीबद्दल अभिमान होता. त्यांचे आईवडील धर्मांतरानंतर मंगलोर येथील वेलमन या गावी स्थायिक झाले.

‘उद्योजकता म्हणजे काय रे भाऊ?' अशी मानसिकता मराठी भाषिकांची पन्नासएक वर्षांपूर्वी होती. व्यापार-उदीम हे मराठी माणसाचे काम नाही, ते रक्तात असावे लागते अशी लोकधारणा पक्की होती. कित्येक मराठी पिढ्या शिक्षण, नोकरी, लग्न, संसार, परंपरा या पंचकडीत जगत राहिल्या. काळाप्रमाणे फार मोठा बदल घडून आला असे म्हणणे धारिष्ट्याचे ठरेल, पण मला डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांचे वाक्य आठवते. ते वाक्य मराठी माणसाला अगदी फीट बसते. “चांगल्या पगाराच्या नोकरीसाठी शिकत राहणे ही मानसिकता पालक आणि पाल्य यांच्यात जोपर्यंत आहे, तोपर्यंत नोकरच जन्माला येणार!''

नाही म्हटले तरी, बहुसंख्य मराठी मंडळी नोकरीपेशातील असल्याने त्यांची आर्थिक साक्षरता नोकरी, बदली, प्रमोशन, इन्क्रिमेंट, बोनस अशी मर्यादित दिसून येते. त्याउलट गुजराती, जैन, मारवाडी, पंजाबी, कच्छी लोकांची आर्थिक साक्षरता ‘बाजारपेठेशी लेनदेन’पर्यंत असते. म्हणून त्यांचे लोण देशभर पसरले आहे. आधुनिक युग हे आर्थिक आहे, वेगवान आहे. तेव्हा ते कसे- आपण कसे याचा विचार करत बसू नये. काळानुरूप बदलावे ना! 

गिरीधर काळे हे शिक्षणाने डॉक्टर नाहीत. पण, त्यांना बिबीगाव परिसरातील समाज डॉ. गिरीधर काळे या नावाने ओळखतो. त्यांचे व्यक्तिमत्त्व सर्वसामान्य आहे, पण ते करत असलेले कार्य असामान्य आहे. त्यांचे शिक्षण दहावीपर्यंत झाले आहे, परंतु त्यांच्या हातात निसर्गोपचार चिकित्सापद्धतीने अस्थिरुग्णांना उपचार करून दिलासा देण्याचे उत्तम कसब आहे. ते दररोज शंभरेक लोकांना निःशुल्क आणि निःस्वार्थ सेवा देत आहेत. त्यांच्या समाजकार्यामुळे ‘बिबी’ गावाची ओळख सर्वदूर होत आहे. त्यांचे वय फक्त एकोणपन्नास वर्षें आहे.

‘बिबी’ गाव चंद्रपूर जिल्ह्याच्या कोरपना तालुक्यात आहे. ते जिल्ह्याच्या ‘राजुरा’ तालुक्यातील गडचांदूरजवळ आहे आणि जिल्हा ठिकाणापासून पन्नास किलोमीटर अंतरावर येते. तेथे काळे राहतात. त्यांच्याकडे सकाळपासून लोकांची रांग लागलेली असते. त्यांच्याकडे कोणी हात मोडला म्हणून, कोणी पाय मोडला म्हणून, कोणी लचक भरली म्हणून, कोणी पाठ आखडली म्हणून, कोणाचा खांदा घसरला म्हणून, तर कोणी मनगट दुखावले म्हणून उपचारासाठी आलेले असतात. बहुतेकांचे दुखणे हाडाशी संबंधित असते.