जगभर 11 जुलै हा लोकसंख्या दिवस म्हणून साजरा केला जातो. जगाची सतत वाढणारी लोकसंख्या हा सगळ्यांसाठीच चिंतेचा विषय होऊन गेला आहे. संयुक्त राष्ट्रसंघाने तो विषय जागतिक पातळीवर आणला आणि 1989 पासून लोकसंख्या दिवस मानण्याचे आवाहन केले. लोकसंख्या विस्फोटाचा विचार करत असताना कुटुंब नियोजन, स्त्री-पुरुष समानता, मानवाधिकार, आरोग्याचा हक्क आणि नवजात बालकांचे आरोग्य या पाच बाबींचा विचार प्रामुख्याने करावा लागतो. भारतासारख्या विकसनशील देशात बालविवाह आणि प्रजननक्षम वयातील स्त्रियांचे कुपोषण यांचाही विचार उचित ठरतो. स्त्री-आरोग्याचे सर्व प्रश्न वाढत्या लोकसंख्येशी प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष निगडित आहेत. म्हणूनच, 2019 च्या जागतिक लोकसंख्या दिनाचे दिशादर्शक वाक्य होते -  शाश्वत विकास साधण्याचा असेल तर प्रजननसंस्थेचे आरोग्य आणि लिंगसमभाव अत्यावश्यक आहे.

कोकणातील अनेक गावांमध्‍ये शेकडो वर्षांपासून चालत आलेली 'गावपळणा'ची किंवा 'देवपळणा'ची परंपरा आजही श्रद्धेने व आनंदी वातावरणात पाळली जाते. त्यामागे गावाचे सौख्य टिकवणे आणि गावक-यांनी गुण्यागोविंदाने एकत्र राहावे हा हेतू असावा.

चव्हाटा म्हणजे जेथे चार वाटा किंवा चार रस्ते एकत्र येतात ती जागा. त्यालाच चौक असेही म्हणतात.

चार वाटा एकत्र येत असल्यामुळे चव्हाटा हा नेहमीच रहदारीने गजबजलेला असतो. अशा ठिकाणी दुकान थाटल्यास मालाची विक्रीही चांगली होते. त्यामुळेच व्यापारासाठी मोक्याची जागा म्हणून चव्हाट्याकडे पाहिले आहे.

पूर्वीच्या काळी जेव्हा वर्तमानपत्रे किंवा दूरदर्शनसारखी प्रसारमाध्यमे नव्हती, तेव्हा चव्हाटा प्रसारमाध्यमाचे कार्य करायचा. चव्हाट्याच्या ठिकाणी वेगवेगळ्या भागांतील प्रवासी येत. त्यांच्या बोलण्यातून दूरदेशीच्या वार्ता कळत. त्याचबरोबर स्थानिक बातम्या, घडामोडीही दूरच्या प्रवासाला जात. त्यामुळे एखादी गोष्ट चव्हाट्यावर झाली की ती जगजाहीर झाली असे समजले जाई. म्हणूनच एखाद्या व्यक्तीची अथवा घराण्याची चारचौघात चव्हाट्याच्या ठिकाणी नाचक्की झाली म्हणजे ‘अब्रू चव्हाट्यावर मांडली’ असा अर्थ होई. त्यातून ‘अब्रू चव्हाट्यावर मांडणे’ असा वाक्प्रचार रूढ झाला. त्याचबरोबर ‘घरातलं भांडण उंबऱ्याच्या आत ठेवावं. चव्हाट्यावर मांडू नये.’ असा उपदेश वडीलधारी मंडळी करत.

चव्हाटा म्हणजे चार वाटा एकत्र येणे तर अव्हाटा म्हणजे ज्या वाटेने जाऊ नये अशी वाट म्हणजेच आडमार्ग. चव्हाट्याला संस्कृत शब्द आहे चतुष्पथ. ज्ञानेश्वरीत चव्हाटा, अव्हाटा हे शब्द अनेक वेळा आले आहेत. तसाच चतुष्पथही एक ओवीत आला आहे. ती ओवी अशी :

बनारस शहरात साधारण तीन हजारांच्या आसपास मराठी भाषिक समाज आहे. मराठी समाज स्थलांतरित होऊन सतराव्या शतकाच्या उत्तरार्धापासून त्या ठिकाणी आलेला आहे. काशी हिंदू विश्ववविद्यालयातील धर्ममीमांसा विभागाचे प्राध्यापक डॉ. माधव रटाटे मराठी भाषकांचे काशीतील अस्तित्व तेराव्या शतकापर्यंत मागे नेतात. त्यांच्या मते, संत ज्ञानेश्वरांबरोबर काशीयात्रेस आलेल्या मराठी समाजापैकी काही लोक काशीतच स्थायिक झाले. मराठी समाज शिवकाल, तसेच पेशवेकाळात काशीत आला असावा. स्थलांतरितांमध्ये पुरोहित समाजाचे बाहुल्य आहे. ते लोक ज्ञानार्जनाबरोबर धार्मिक हेतूने आले असावेत. मराठी वस्ती काशीतील ब्रह्माघाट, गायघाट, दशाश्वमेध घाट, दुर्गाघाट, पंचगंगा घाट, पक्का महाल घाट, पटनी टोला या भागांत जास्त आहे.

कोकण प्रांतावर इतिहासकाळात राज्य करणाऱ्या अनेक राजवटींनी त्यांच्या त्यांच्या संस्कृतीच्या खुणा ही कोकणच्या सांस्कृतिक वैभवातील व निसर्गरम्यतेतील मोठीच भर ठरते. ते कोकणाचे कोकणपण! तेथे सर्वकाही असल्याने ती नवलाईची व सुजलाम, सुफलाम देवभूमी मानली जाते. तेथील धार्मिक रूढी, परंपरा, सहिष्णुता व माणुसकी यांमुळे त्या देवत्वाला माणुसकीचा मनोरम पदर जोडला गेलेला आहे. कोकणात ते गुण विशेष तयार झाले त्यास कारण ठरले, तिला न्याय, नीती व धर्माचे अनुष्ठान लाभलेली ‘गावऱ्हाटी’ (गाव रहाटी). तेथील ग्रामीण जीवनाचा गावपाडा ‘गावऱ्हाटी’ला अधीन राहून चालत आला आहे. अंधारयुगात (साधारण इसवी सन १००० ते १८००) त्यास अंधश्रद्धेची झालर प्राप्त झाली, पण ती नव्या यंत्रयुगात मोठ्या प्रामाणात नष्ट होत आहे. त्याचे कारण म्हणजे खेड्यापाड्यातील शिक्षणप्रसार. ‘गावऱ्हाटी’चे सध्याचे स्वरूप आणि तिचे मूळचे स्वरूप यांत बराच फरक आहे. तिचे मूळ स्वरूप हे सात्त्विक व सोज्वळ होते.

‘जीवनगुंजी’ हे अरविंद राऊत यांचे एकशेचार पृष्ठांचे छोटेखानी पुस्तक म्हणजे विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात पालघर जिल्ह्यातील वरोर या खेड्यात माणसे कसे जगत होती त्याचे वर्णन आहे. ते मराठी वाङ्मयात उपेक्षित आहे हे लक्षात सहजपणे आले आहे.

जीवन हे अरविंद राऊत यांचे आजोबा (आईचे वडील) तर गुंजी ही आजी. त्या आजी-आजोबांचे जगणे याचे वर्णन या पुस्तकात आले आहे. (लेखन काल 1966-1969)

उत्तर कोकणातील सहा-सात ज्ञातींच्या-समाजांच्या संस्कृतीचे प्रतिबिंब ‘जीवनगुंजी’त अंतर्भूत झालेल्या लग्नगीतांतून दिसून येते. ‘जीवनगुंजी’’त समाविष्ट केलेल्या उत्तर कोकणातील वेगवेगळ्या ज्ञातींच्या बोलीभाषा पुढीलप्रमाणे आहेत.

प्रमाण भाषाः

“काय रे विठू, आज इकडे कुठे वळलास?”

“तुमच्याच बाजूला आलो होतो. गणुदादा कोठे गेला? अरे, त्याच्या म्हशीने माझा वाल साफ खाऊन टाकला. आपण जरा बाजूला गेलो की शेतात शिरलीच. किती वेळा शेपाटली, पण तो काही तिला बांधत नाही. परवा, त्याच्या मुलीला सांगितले. इतकी मोठी मुलगी! तिला समजू नये का? त्याच्या घरी जनावरांना खायला पुष्कळ पेंढा असेल, पण दुस-यालचे नुकसान कसे होईल, ही बुद्धी! मग मी काय करावे? जीवनकाका, त्याला सांगा. दुरून शेताकडे तुझी म्हैस दिसली तर कोंडवाड्यात नेलीच असे समज. तरच मी नावाचा विठू. साल्यांचा किती त्रास काढायचा? येतो मी. बसा.”

वाडवळी बोली भाषाः

“कारं विठू, आज कटेकटे वळला?”

एके काळी काशीत मराठी माणसाचा दबदबा होता. दुर्गाघाट, रामघाट या भागांत त्यांची वस्ती होती. 1977 सालची गोष्ट. आम्ही चार दिवस काशीत मुक्काम टाकला होता. दशग्रंथी वेदपाठी ब्राह्मण म्हणून काशीच्या देवबंधूंची पंचक्रोशीत वट होती. ते सतत कामात व्यस्त असल्याने त्यांना भेटणे शक्य नसे. आम्हाला सारा दिवस मोकळा असल्याने सकाळी उठल्यापासून रात्री झोपेपर्यंत सकाळ-संध्याकाळी नावेतून गंगेत फिरणे हा, गल्ल्यांतून फिरण्याशिवाय आणखी एक उद्योग होता. श्रीराम नावाचा एक तरुण नावाडी आम्हाला सकाळ-संध्याकाळी नावेतून गंगाकिना-यांनी फिरवून आणत असे. एका सफरीचे तो पाच रूपये घेई. त्याचा फोटो काढला आणि सांगितले, की आम्ही तुला पाठवून देऊ. तेव्हा तो म्हणाला, 'आजवर अनेकांनी माझे फोटो काढले, पण कोणी पाठवलेला नाही.' मी त्याला सांगितले, की मी पाठवीन. घरी परतल्यावर मी त्याला फोटो पाठवला. मी एक्याऐंशी साली पुन्हा गेलो तेव्हा त्याने मला ओळखले आणि म्हणाला, ''आपने दिया हुवा फोटो मैने फ्रेम करके घरमे लगाया है''