त्र्यंबकेश्वर ते कयगाव टोक (तालुका नेवासा) हा परिसर दंडकारण्याचा मानला जातो. त्या परिसरातून गोदावरी नदी पश्चिमेकडून पूर्वेकडे वाहते. नदीच्या तीरावर कोपरगाव हे तालुक्याचे ठिकाण वसलेले आहे.

प्रभू रामचंद्राच्या पदस्पर्शाने पुण्य झालेला असा कोपरगाव तालुका. गोदावरी नदीच्या उजव्या व डाव्या तीरावरून प्रभू रामचंद्र व सीता यांचे वनवासकाळात भ्रमण झालेले आहे. त्या संदर्भात स्थळ, काळ, घटना व प्रसंगानुरूप अनेक दंतकथा ऐकिवात असून त्यांचा वर्तमान परिस्थितीशी संदर्भ लागू शकतो.

गोदावरी नदीचा कोपरगाव तालुक्यात प्रवेश मोर्विसपासून होतो. ‘मोर्विस’ या गावाजवळ रामाने मारीच राक्षसाचा वध केला म्हणून मारीच - मारीस - मोर्विस असे शब्दस्थित्यंतर झाले. राम बाणाने सोनेरी हरणाचा वेध घेत असताना त्याचा नेम चुकून बाण खडकावर घसरत गेला. त्या बाणामुळे खडक कापत गेला. त्या बाणामुळे खडकावर खोल असे तास (नळी) पडले म्हणून त्या ठिकाणी वसलेल्या वसाहतीस (तास) 'चासनळी' असे नाव पडले आहे. शेतकरी शेताला पाणी व्यवस्थित भरता यावे म्हणून पेरणी झाल्यानंतर जमिनीत तास पाडतो व पाणी पिकाला भरतो. तास हा शब्द शेतकऱ्यांच्या परिभाषेतील आहे.

अहमदनगरच्या श्रीगोंद्यापासून वीस कोसांवर भीमा नदीच्या काठावर बहादूरगड हा किल्ला उभा आहे. मोगलांचा दक्षिणेचा सुभेदार बहादुरखान याने १६७२ साली पावसाळ्यात भीमा नदीच्या काठावर पेडगाव येथे छावणी टाकली. बहादूरखान हा औरंगजेबाचा दूधभाऊ. औरंगजेबाने त्याला सुभेदार म्हणून दक्षिणेत पाठवले. त्याला बहादूरखान कोकलताश अशी पदवी दिली होती. पेडगाव येथे वास्‍तव्‍यास असताना बहादुरखानाने तेथे भुईकोट किल्ला बांधून त्यास बहादुरगड असे नाव दिले. तो किल्ला चाळीसाहून अधिक वर्षांपर्यंत पुणे प्रांतातील मोगल सैन्याची युध्दसामुग्री साठवण्याचे मुख्य ठिकाण होते. बहादुरगड हे त्या किल्ल्याचे प्रचलित नाव. गॅझेटीअरमध्ये त्या किल्ल्याची नोंद 'पेडगावचा भुईकोट' अशी आहे.

बहादूरगडाबाबत छत्रपती शिवाजी महाराजांनी बहादुरखानाच्या केलेल्या फजितीची कथा प्रसिद्ध आहे. बहादूरखानाने बहादूरगडामध्‍ये एक कोटीचा शाही खजिना आणि दोनशे उत्तम प्रकारचे अरबी घोडे औरंगजेबाकडे पाठवण्यासाठी गोळा केले असल्याची माहिती महाराजांच्या गुप्तहेरांनी आणली. त्यावेळी छत्रपती शिवाजी महाराजांचा रायगडावर राज्याभिषेक नुकताच पार पडला होता. त्यासाठी अमाप खर्चही झाला होता. तो खर्च भरुन काढण्यासाठी शिवाजी महाराजांनी बहादूरखानाची निवड केली.

सह्याद्रीच्या डोंगररांगेत भोर ते महाबळेश्वर असा सुरेख डोंगरमार्ग आहे. त्‍या डोंगररांगेत तीन ते चार किल्ले आहेत. यापैकी रोहीड खो-यामध्‍ये हिरडस मावळात ‘किल्ले रोहीडा’ वसलेला आहे. रोहीड खोरे हे नीरा नदीच्या खो-यात वसलेले आहे. त्‍या खो-यात बेचाळीस गावे होती. त्यापैकी एकेचाळीस गावे सध्याच्या पुणे जिल्ह्याच्या भोर तालुक्यात मोडतात. रोहिडा किल्ला हे रोहिड खो-याचे प्रमुख ठिकाण होते. पुणे, सातारा जिल्ह्यातील सहकारी साखर कारखाने, सहकारी दूधयोजना यामुळे येथील परिसरातील बहुतेक सर्व गावापर्यंत बस, वीज आदी सुविधा पोचल्या आहेत.

गाविलगड हा वैभवशाली बांधकाम असलेला बलदंड किल्ला विदर्भाचे भूषण आहे. तो किल्ला अमरावतीतील चिखलदऱ्याजवळ, मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पामधे आहे. किल्ला अमरावती जिल्ह्यातील मेळघाटच्या पर्वतरांगांमध्ये असलेल्या चिखलदरा तालुक्यातील पठाराच्या दक्षिणेस सुमारे पाच कि.मी. अंतरावर स्थित आहे. मेळघाटातल्या डोंगरद-यांमध्‍ये विखुरलेली किल्‍ल्‍याची व्यापकता आणि गडावरील वास्तुशिल्पातील कलाकुसर पाहून मन थक्‍क हाेऊन जाते.

खेड तालुक्याच्या पूर्वेस बारा मैलांवर रसाळगड, सुमारगड आणि महिपतगड ही डोंगररांग उभी आहे. त्यामध्ये उत्तर दिशेला एकशेवीस एकर क्षेत्रफळावर महिपतगड उभा आहे. महिपतगडाची उंची आणि विस्तार प्रचंड आहे. ते तीन किल्ले एकमेकांच्या जवळ असल्‍यामुळे अनेक ट्रेकर्स महिपतगड - सुमारगड - रसाळगड असा ट्रेक देखील करतात. महिपतगडाला 'महिमानगड' असेही नाव आहे.

संगमेश्वर तालुक्यातील कुंडी या गावाच्या शिखरावर आणि सह्याद्रीच्या पर्वतरांगांमध्ये महिपतगड उभा आहे. महिपतगडाची समुद्रसपाटीपासूनची उंची 3090 फूट आहे. त्यामुळे गडावर उन्हाळ्यातही थंड वातावरण असते. शिवाजी महाराजांनी कर्नाटकपर्यंतच्या मोहिमा यशस्वीपणे पार पाडल्या. त्या मोहिमांवरून स्वराज्याची राजधानी रायगड येथे परतण्याचा लांब पल्‍ला पार करताना मावळ्यांची दमछाक होत असे. त्यांच्यासाठी एखादे विश्रांतीस्थान असावे या उद्देशाने शिवाजींनी महिपतगडाची उभारणी केली.

मोडी लिपी म्हणजे देवनागरीची जलद लिपी! ती नावाप्रमाणे नागमोडी वळणाची, ब-यापैकी अखंड लिपी आहे. त्या लिपीचा उगम कसा झाला ते अज्ञात आहे. मोडी लिपीचे जनक हे देवगिरीच्या यादव साम्राज्याचे पंतप्रधान ‘श्रीकरणाधिप’ हेमाद्री ऊर्फ हेमाडपंत हे होत असे काही लोक मानतात. यादवांच्या त्या अष्टपैलू पंतप्रधानाने मोडी लिपी यादवांच्या राज्यव्यवहारात आणली. यादव काळात अनेक लिपी प्रचलित होत्या, पण संत ज्ञानेश्वरांच्या वांङमयरचनेनंतर मराठीने झेप घेतली, ती हेमाडपंतांनी यादवांच्या साम्राज्यात सामावून घेतली. तेराव्या शतकातील अनेक संस्कृत व मराठी ग्रंथ मोडी लिपीत लिहिले गेले आहेत.

विजयदुर्ग किल्ल्यातील मराठ्यांच्या पराक्रमात तेथील दुर्गरचना, आरमारी गोदी आणि समुद्रांतर्गत तटबंदी यांचाही समावेश करता येईल. तेथील बलाढ्य आरमार मुंबईस्थित इंग्रजांच्या डोळ्यांत खुपत असे. त्यासाठी त्यांनी ‘ऑपरेशन विजयदुर्ग’ ही मोहीम आखली होती. मोहिमेत तीन युद्धनौका पाठवण्यात आल्या. पण त्यांची ती मोहीम यशस्वी झाली नाही, कारण विजयदुर्गपासून साधारण दीडशे सागरी मैल अंतरावर त्या युद्धनौका बुडाल्या. त्या भागात ओहोटीच्या वेळीही पाण्याखाली राहील अशी जाडजूड भिंत समुद्राखाली उभारलेली आहे. इंग्रजांच्या युद्धनौका त्या अदृश्य तटबंदीला धडकल्या आणि बुडाल्या! प्रकाशचित्र तज्ज्ञांनी त्या संदर्भात काही वर्षांपूर्वी अभ्यास केला असता ते बांधकाम सतराव्या शतकातील असल्याचा निष्कर्ष काढण्यात आला. शिवाजी महाराजांनी विजयदुर्ग किल्ल्याची चिलखती तटबंदी उभारताना पाण्याखालील चौथी तटबंदीही बांधून घेतली होती.

माढा हे सोलापूरच्‍या माढा येथील तालुक्‍याचे गाव. तेथील ग्रामदैवत माढेश्‍वरी हीच्‍या नावावर त्या गावाचे माढा असे पडले. महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी तुळजाभवानी मातेची प्रतिरूपे सोलापूर जिल्ह्यात विविध ठिकाणी आढळून येतात. त्‍यांमध्‍ये प्रसिद्ध असलेली ठिकाणे तीन - सोलापूरची रूपाभवानी, करमाळ्याची कमलाभवानी आणि माढ्याची माढेश्वरी.

सह्याद्रीच्या दक्षिणोत्तर पसरलेल्या मूळ रांगेतून काही फाटे पूर्व दिशेकडे फुटले आहेत. त्यांपैकी एका फाट्यावर सिंहगड आहे. तोच फाटा तसाच पूर्वेकडे अदमासे चोवीस किलोमीटर जाऊन भुलेश्वरजवळ लोप पावतो. त्याच डोंगररांगेवर पुरंदर किल्ला वज्रगडाच्या सोबतीने वसलेला आहे.

पुरंदर हा किल्ला पंधराशे मीटर उंच असून तो गिरिदुर्ग प्रकारात मोडतो. किल्ला पुणे जिल्ह्यातील विस्तीर्ण डोंगररांगेत आहे. तो ट्रेकिंगसाठी सोपा आहे. पुरंदरला चौफेर माच्या आहेत. पुण्याच्या आग्नेय दिशेला अंदाजे वीस मैलांवर तर सासवडच्या नैऋत्येला सहा मैलांवर असलेला हा किल्ला 18.98 अंश अक्षांश व 74.33 अंश रेखांशवर स्थित आहे. गडाच्या पूर्वेला बहुतांशी प्रदेश सपाट आहे तर पश्चिमेला प्रदेश डोंगराळ आहे. किल्‍ल्‍याच्या वायव्य दिशेला चौदा मैलांवर सिंहगड आहे, तर पश्चिमेला वीस मैलांवर राजगड आहे.

पुरंदर किल्ला विस्ताराने मोठा आहे. तो एका दिवसांत पाहून होणे कठिणच. किल्ला मजबूत असून शत्रूच्या आक्रमणापासून बचावाला उत्तम जागा हेरून बांधण्यात आला आहे. गडावर मोठी शिबंदी राहू शकते. पूर्वी दारुगोळा व धान्य यांचा मोठा साठा करून गड दीर्घकाळ लढवता येऊ शकत असे. गडावर चढायला असलेली एक सोपी बाजू सोडली तर इतर सर्व बाजू दुर्गम आहेत. पायथ्यावरून गडावर एका कच्‍च्‍या वाटेसह एक पक्का रस्ताही जातो. गडावरून सभोवारच्या प्रदेशावर बारीक नजर ठेवता येते.