आनंद कुंभार यांचे घर सोलापूर पूर्व भागातील बोल्ली मंगल कार्यालयाजवळील अशोक चौक परिसरातील एका गल्लीत आहे. मी आणि नितीन अणवेकर त्या छोट्या चाळीवजा इमारतीतील त्यांच्या घराच्या समोरच्या एका खोलीत शिरलो अन् नजर हटणार नाही अशी माझी अवस्था झाली! नितीनचा पुस्तकांच्या त्या स्वर्गात येण्याचा अनुभव नेहमीचा असल्याने त्याच्या चेहऱ्यावर तो मला सोलापूर शहराचा वारसा दाखवत असल्याचा आनंद होता, तर मी त्या अभ्यास मंदिरावरील पुस्तकरूपी शिल्पांनीच मोहरलो होतो. खोली पुस्तके अन् त्या पुस्तकांच्या सावलीत बुडालेली होती आणि ते तर मंदिराचे बाह्यरूप होते. मुखमंडप, सभामंडप, त्यातील देव्हारे, शिखर... सारे मंत्रमुग्ध करणारे. सर्वत्र मासिकांचे अन् पुस्तकांचे गठ्ठे... मंदिराचे अंतराळ अन् गर्भगृह अशी दहा बाय वीसची ती खोली अंगावर रोमांच निर्माण करत होती. आनंद कुंभार यांचे वय पंचाहत्तरीच्या जवळपास... मन मात्र पंचविशीतील. भिंतीवरील दोन शर्ट टांगण्याची जागा फक्त रिकामी असावी. मी धाडसाने ‘किती पुस्तके आहेत?’ असे विचारले. ‘असतील सात-आठ हजार.’ ‘बापरे इतकी?’ असे मी म्हणाल्यावर कुंभार म्हणाले, ‘कोठे कोठे ठेवणार? त्यामुळे 1950 पूर्वी प्रसिद्ध झालेली एक हजार दुर्मीळ पुस्तके पुणे विद्यापीठाला भेट म्हणून दिली!”

मंद्रूप हे गाव सोलापूर जिल्ह्याच्या दक्षिण सोलापूर तालुक्यापासून पंचवीस किलोमीटर आणि कर्नाटक सीमेपासून बारा किलोमीटर अंतरावर, सीना-भीमा या दोन नद्यांच्या मध्ये वसले आहे. गाव टुमदार आहे. मंद्रूप गावाला तेथील ग्रामदैवत मळसिद्ध, कपिलसिद्ध मल्लिकार्जुन, प्रति-पंढरपूर विठ्ठल मंदिर आणि शेखसाहब दर्गा यांच्या माध्यमातून महात्म्य लाभले आहे. समजूत अशी आहे, की ही सगळी मंडळी पूर्वी पृथ्वीतलावर मानवाच्या रूपात अस्तित्वात होती. त्यांना विधायक कार्याने देवत्व प्राप्त झाले. ते सगळे शंकराचे उपासक होते. गाव कर्नाटकातील बिदर बादशहाच्या महसुलाचे मुख्य ठिकाण होते. त्यावेळी ज्वारी महसूल म्हणजे लेव्ही म्हणून दिली जात असे.

गावाच्या आजूबाजूला जवळपास चाळीस खेडी आहेत, त्यामध्ये वांगी, निबर्गी, तेलगाव, टाकळी, मनगोळी यांचा समावेश होतो. त्यामुळे मंद्रूप गाव तालुक्यातील मध्यवर्ती ठिकाण मानले जाते. तेथील ग्राम पंचायतीची स्थापना 1934 साली झाली. गावाची लोकसंख्या सतरा हजार पाचशे इतकी आहे.

राजेंद्र काकडे हे उत्तर सोलापूर तालुक्यात जमशापूर येथील जिल्हा परिषदेच्या शाळेत शिक्षक आहेत. त्यांनी शिक्षकी पेशा सांभाळत विविध छंद जोपासले. त्यांपैकी साबणावर विविध प्रतिमा साकारणे, चरित्रचित्रे रेखाटणे, टाकाऊ वस्तूपासून टिकाऊ वस्तू तयार करणे हे त्यांचे आवडते काम आहे. त्यांनी शिवाजी महाराजांचे एकशेआठ पानी चरित्र चित्ररूपात पीयूसी पेपरवर मार्करच्या साहाय्याने साकारले आहे. त्यांनी गणपतीच्या विविध आकारांतील एकशेवीस चित्राकृती साबणावर रेखाटल्या आहेत. काकडे त्यांना या अनोख्या छंदाची प्रेरणा सह्याद्री वाहिनीवरील 'बालचित्रवाणी' या कार्यक्रमातून मिळाल्याचे सांगतात.

विजय पाठक म्हणजे उत्तम राजगिरा लाडू हे समीकरण आता समस्त सोलापूर जिल्ह्यास माहीत आहे. त्यांचे चाहते प्रेमाने म्हणतात, “असा राजगिरा लाडू कोणी बनवूच शकणार नाही!” त्यातील प्रेमाचा भाग सोडला तरी खरोखरच, विजय पाठकांचा ‘अमोल’ राजगिरा लाडू चितळे यांच्या बाकरवडीएवढी प्रतिष्ठा आणि नावलौकिक मिळवण्याच्या टप्प्यावर आहे.

विजय पाठक यांचे सोलापूरमध्ये ‘योगायोग’ हे घर आहे. राजगिरा व गूळ एवढाच कच्चा माल! पण त्यातून घडणारी त्यांची पाककृती हे ‘ट्रेड सिक्रेट’ आहे. पण त्याची कोणी कॉपी करेल ही भीती त्यांना वाटत नाही, कारण ते त्यांचे लाडू तयार करण्याचे ‘सिक्रेट’ जे सांगतात ते राजगिरा लाडू तयार करण्याचे, त्याचे मिश्रण बनवण्याचे वा लाडू वळण्याचे नाहीच तर त्यातील कौशल्य, त्यांची सूक्ष्म दृष्टी आणि कामाच्या प्रत्येक टप्प्यावरील एकूण कटाक्ष हे आहे. ते त्यांच्या यशाचे गमक होय.

पाठक यांच्यातील उद्योजक कसा घडला ते सांगताना विजय पाठक दोन दशके मागे गेले. ते म्हणाले, “मी एका कारखान्यात नोकरी करत होतो. माझा विवाह नुकता झाला होता. छान चालले होते. आईवडिलांचे छत्र होते. चिंता काहीच नाही. काही निमित्त झाले आणि माझा कारखाना बंद पडला. माझा संसार उघड्यावर पडला होता असे नव्हे. मी आईबाबांच्या जवळ राहत होतो. त्यामुळे उद्या काय? हा प्रश्न नव्हता, पण ‘बेकार झालो आहोत’ ही भावना चैन पडू देत नव्हती.”

मुले विद्यालयाच्या प्रांगणात आनंदाने बागडत आहेत, वर्गात बसलेल्या मुलांच्या मुद्रांवर कुतूहल आहे- ती शिकवणाऱ्या शिक्षकाकडे आदराने पाहत आहेत. कोणाच्याही चेहऱ्यावर कंटाळा नाही. सर्वत्र आनंद, उत्साह भरून राहिलेला आहे...  हे दृश्य आहे सोलापूरच्या 'सुयश' विद्यालयातील. चाळीस वर्षें शिक्षक म्हणून काम केलेल्या मलासुद्धा स्वप्ननगरीत गेल्यासारखे वाटले. प्रत्येक वर्गात तीस-पस्तीस मुले आहेत, ती एका बाकावर दोघे अशी बसलेली आहेत. शिक्षक आनंदाने शिकवत आहेत. मुले नि:संकोचपणे शंका विचारत आहेत, शिक्षकांना उत्तरे देत आहेत आणि शिक्षक त्यांना शंका विचारण्यास उत्तेजन देत आहेत असे दृश्य सोलापूरच्‍या 'सुयश गुरूकूल'मध्ये पाहण्यास मिळाले.

सोलापूर शहराचा इतिहास इसवी सनाच्या दहाव्या-अकराव्या शतकाच्या मागे ढकलता येत नाही. त्या काळापूर्वीचे सोलापूरचे अस्तित्व ठरवायचे झाल्यास ठोस व बळकट पुरावे द्यावे लागतील. परंतु तसे पुरावे उपलब्ध नाहीत.

शिंगडगाव सोलापूर जिल्ह्याच्या दक्षिण सोलापूर तालुक्यात त्या गावापासून बावीस किलोमीटर अंतरावर आहे. शिंगडगाव हे नाव गावात पूर्वी शिंधीची झाडे जास्त प्रमाणात असल्यामुळे रूढ झाले. गावाची लोकसंख्या दोन हजार पाचशे आहे. एकूण घरांची संख्या चारशे अठ्ठावन्न आहे. गावात अनेक मंदिरे आहेत. श्री धुळीमहाकलेश्वर हे ग्रामदैवत आहे. गावात महालिंगेश्वर, भवानीमाता, विठ्ठल, हनुमान, बिरोबा, लक्ष्मी अशी मंदिरे आहेत. गावाची वार्षिक यात्रा हनुमान जयंतीला असते. यात्रेत रथातून मिरवणूक काढली जाते. संध्याकाळच्या वेळी मनोरंजनासाठी नाटक ठेवले जाते. गावातील लोकांचा मुख्य व्यवसाय शेती आहे. गावात शेतीपूरक जोडव्यवसाय केले जातात. गावाची बोलीभाषा मराठी व कन्नड आहे.