मराठा समाजाच्या मोर्च्यांमुळे महाराष्ट्रात खळबळ खूप माजली आहे. त्यासंबंधी चर्चा झडत आहेत. त्यामध्ये एक मुद्दा वारंवार येतो. तो म्हणजे शेतीला आलेली दुर्गती!

मराठा समाज महाराष्ट्रात लोकसंख्येच्या पस्तीस टक्केपर्यंत आहे. तो एकतर राजकारण तरी करायचा किंवा शेती व तिला पूरक उद्योग-व्यवसाय. शरद पवार यांनीच अनौपचारिक गप्पांत तशी विधाने केल्याचे सांगितले जाई. ‘मंडल आयोगा’च्या शिफारशींनंतर गेल्या दोन-अडीच दशकांत विविध जातिसमूह जागे झाले, त्यांचा त्यांचा हक्क मागू लागले; स्वाभाविकच, मराठा समाजाची राजकारणावरील पकड घट्ट राहिली नाही. गेल्या निवडणुकांनंतर तर ती नाहीशीच झाली.

परंतु सर्व मराठा काही राजकारण करत नव्हते. राजकारण हा हक्कदारांचा, सवलतदारांचा खेळ होता. आम मराठा समाजास त्यातून प्रत्यक्ष लाभ काहीच नव्हता. फक्त ‘आपली माणसे’ सत्तेवर आहेत ही गुर्मी काय ती त्यांच्या मनाशी होती. जुन्या समाजव्यवस्थेत मूठभर ब्राह्मणांची सद्दी असे, परंतु त्यांचे प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष लाभ समस्त ब्राह्मण समाजास झाले. त्याच प्रकारे, मूठभर मराठा लोक राज्यसत्तेच्या व सहकाराच्या केंद्रस्थानी होते, परंतु ती ‘ऐट’ सर्व मराठा समाजास लाभे.  

मराठ्यांचा चरितार्थ-व्यवसाय मुख्यत: शेतीवर आधारित होता. शेतीत नगदी पिकांचे भाव वाढत गेले, तसतसा मराठ्यांतील मोठा गट धनवान व सुखासीन होऊन गेला. पण मराठा समाजाच्या शेतीची एक गंमत होती. त्यांच्यापैकी खूप कमी माणसे स्वत: शेती कसणारी होती. त्यांना मजुरांची मदत लागे. देशभरात वेगवेगळ्या कामांच्या व प्रगतीच्या नवनव्या वाटा खुल्या होत गेल्या तसतशी शेतमजुरांची उपलब्धता मराठा समाजास कमी कमी होऊ लागली आणि शेतीच्या दुरवस्थेला ते एक मोठे कारण ठरले.

मराठ्यांचे मोर्चे निघत आहेत. त्या निमित्ताने दीपक पवार यांचे व्यक्तिगत अनुभवाधारित व तेवढ्याच निष्कर्षांना बळ पुरवणारे मनोगत.

आपण दीपक (पवार)शहाण्णव कुळी मराठा आहोत असे मला लहानपणापासून सांगितले गेले. रेशनच्या दुकानात लहानपणीच गेलो तेव्हा गावाकडचा असलेला दुकानदार ‘पवार म्हणजे धारेचे, की डबक्याचे’ असे विचारत होता. मला माहीत नव्हते. मी वडलांना विचारले, तेव्हा ‘आपण धारेचे पवार’ असल्याचे कळले. नंतर पुस्तके वाचताना ‘पवार हेच मध्यप्रदेशातील धारचे’ हे कळले. मग मराठेशाहीचा इतिहास वाचताना परमार-पवार अशी एक व्युत्पत्ती कळली. पण आपले आडनाव इतरांसारखे आहे आणि नाव तर आता, अगदी सर्वसामान्य वाटावे असे आहे याची जाणीव होत गेली.

मला शाळेत ज्यांनी पहिल्यांदा निबंध लिहायला शिकवला ते गोसावी गुरूजी, दरवाज्यात बोट चेपल्यावर डब्यातली भेंडीची भाजी खायला घातली त्या बोडसबाई. (तेव्हा मला पहिल्यांदा जेवणाचे डबे इतके लहान असू शकतात आणि चपात्या -त्यांना पोळ्याही म्हणतात हे कळले- इतक्या कमी प्रमाणात असलेला डबा असतो हे दिसले. नंतर मोठा झाल्यावर ते कोकणस्थ ब्राह्मणांचे वैशिष्ट्य आहे हे लक्षात आले.

मराठी साहित्याची सदाशिवपेठी म्हणून कठोर समीक्षा झाली. ती कोंडी दलित साहित्याने फोडली. मागोमाग ग्रामीण साहित्याचा प्रवाह खळाळता झाला. पुढे भटक्या-विमुक्तांनी एल्गार पुकारला. आदिवासी लेखकांनी हातात लेखणी घेऊन उलगुलान मांडले. स्त्रीवादी लेखिका लिहित्या झाल्या. मराठी साहित्याच्या वाटा खुल्या झाल्या. पण, तरीही मराठी साहित्य पुरोगामी दाबाखालीच राहिले.

एकदा अरुण साधू भेटले. सोबत दया पवार होते. साहित्यविषयक चर्चा सुरू झाली. साधू तेव्हा एका मराठा लेखकाची कादंबरी वाचत होते. ते म्हणाले, मराठा लेखक खूप रोमँटिक लिहितात. ते मराठा समाजाचे वर्तमानकालीन जगणे मांडत नाहीत. दलित लेखकांच्या आत्मकथा त्या काळात गाजत होत्या. दरम्यान, सदानंद मोरे, नागनाथ कोत्तापल्ले यांना ते निरीक्षण बोलून दाखवले. त्यांनाही ते पटते. मराठी साहित्यात कृषीविषयक जाणीव असली तरी ती लेखनाची पार्श्वभूमी म्हणून येते. ग्रामीण लेखकांनी मराठा समाज गृहीत धरून त्यांच्या कथा-कादंबऱ्या बेतल्या, पण निखळ मराठा समाजमन मांडले नाही. गावगाड्याचे चित्रण ग्रामीण लेखकाच्या लेखनात प्रकटते, पण मराठा नायकाचे चित्रण गावचा पाटील, सरपंच, शोषण करणारा, सोसायटी किंवा एखाद्या सहकारी संस्थेचा चेअरमन म्हणून येते. त्यातही, गावगुंड, सत्तेसाठी वाटेल ते करणारा किंवा गुन्हेगारीकडे कल असलेला मराठा नायक रंगवला जातो. शंकर पाटील यांच्या ‘धिंड’, ‘मीटिंग’ या कथांतील नायक पाहिले, की ते लक्षात येईल. स्वातंत्र्योत्तर काळात मराठा समाज सत्तेत राहिला तरी विकासाच्या प्रकियेत त्याला सातबाराच्या बाहेरही फेकले गेले.